اهدای جنین؛ آخرین ایستگاه در مسیر پایان ناباروری

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه ابن سینای جهاددانشگاهی؛ اهدای تخمک و جنین یکی از روش‌های پیشرفته درمان ناباروری است که با استفاده از فناوری‌های نوین زیستی انجام می‌شود. در این روش از تخمک یا جنین یک زوج، برای باروری زوج دیگر استفاده می‌شود. ایران در زمینه ارائه این خدمت درمان ناباروری در منطقه پیشرو بوده است و مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون «نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور» در سال ۱۳۸۲ آن را قانونی اعلام کرده است. مرکز فوق‌تخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر ابن‌سینا یکی از مراکزی است که نقش مهمی در انتقال این فناوری به کشور و آموزش آن به متخصصان داشته و در زمینه انجام پژوهش و برگزاری سمینارهای علمی، اخلاقی، حقوقی و فقهی پیرامون اهدای جنین در کشور پیشگام بوده است. اکنون نیز، کلینیک درمان‌های جایگزین مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا که متصدی ارائه خدمات اهدای تخمک و جنین در این مرکز است، توانسته با تأسیس نخستین بانک جنین اهدایی در کشور و دستیابی به آمار بالای موفقیت درمان، مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا را به‌عنوان یک مرکز ممتاز و مرجع در این زمینه در کشور و منطقه مطرح کند.

به این بهانه، با دکتر فرهاد یغمایی متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری و مدیر کلینیک درمان‌های جایگزین مرکز ابن‌سینا به گفت‌وگو نشستیم تا با این روش درمان ناباروری، موارد کاربرد، پیچیدگی‌ها و شرایط و چگونگی ارائه آن در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا بیشتر آشنا شویم.

دکتر یغمایی اساساً اهدای جنین یعنی چه؟

* ضمن تشکر از شما برای توجه به این حوزه، برای پاسخ دادن به این پرسش، بهتر است از ابتدا به علل ناباروری اشاره کنیم تا مشخص شود چرا روش اهدای جنین به‌عنوان یک روش نوآورانه درمان ناباروری شکل گرفته است. به‌طور خلاصه، یکی از علل مهم ناباروری نبود تخمک یا اسپرم مناسب یا هر دو برای باروری است. یعنی پس از بررسی‌های مختلف مشخص می‌شود خانم به دلایل مختلف، مثلاً یائسگی زودرس یا اختلالات کروموزومی، تخمک مناسب برای تشکیل جنین ندارد و درمان‌های دیگر برایش بی‌نتیجه است. در این موارد ما می‌توانیم از تخمک خانم دیگری برای تشکیل جنین استفاده کنیم. یا آقا دچار اختلالات اسپرم است، یعنی به دلایلی مثل واریکوسل شدید یا آسیب به بیضه اسپرم مناسب برای بارور کردن تخمک ندارد، در این موارد هم به دلیل ممنوعیت شرعی اهدای اسپرم، از جنین اهدایی استفاده می‌کنیم. همچنین، مواردی هست که زوجین مشکل ناباروری ندارند، یعنی ممکن است به صورت طبیعی هم بتوانند بچه‌دار شوند، اما خطر انتقال بیماری‌های ژنتیکی به جنین وجود دارد. در این موارد هم استفاده از جنین اهدایی روشی است که با استفاده از آن می‌توان از تولد یک نوزاد مبتلا به بیماری یا ناهنجاری شدید ژنتیکی جلوگیری کرد.

تخمک و جنین‌های اهدایی از کجا تأمین می‌شوند؟

* خانم‌ها با یک ذخیره تخمدانی مشخص به دنیا می‌آیند و پس از بلوغ تقریباً هر ماه یک تخمک آزاد می‌کنند و تعداد زیادی تخمک از دست می‌دهند. اما اگر از داروهای تحریک تخمک‌گذاری استفاده کنیم که باعث افزایش فعالیت تخمدان‌ها می‌شود، خانم در یک سیکل چند تخمک آزاد می‌کند. خانم‌هایی که برای درمان ناباروری مراجعه می‌کنند و برایشان از داروهای تحریک تخمگ تخمک‌گذاری استفاده می‌شود، ممکن است تخمک مازاد داشته باشند که ما در صورت رضایت فرد، آنها را  فریز می‌کنیم و به خانم دیگری اهدا می‌کنیم. البته، در مواردی هم خانم‌ها به‌صورت داوطلبانه و نوع‌دوستانه اقدام به اهدای تخمک می‌کنند.

در مورد جنین هم همینطور است. زوجین برای آی وی اف مراجعه می‌کنند و چند جنین از تخمک و اسپرم‌شان تشکیل می‌شود و حداکثر سه جنین منتقل و بقیه فریز می‌شوند. اگر در همان سیکل یا سیکل‌های بعد باردار شوند، می‌توانند با امضای رضایت‌نامه، جنین‌های مازاد خود را اهدا کنند. در واقع با توجه به پیچیدگی‌های این روش درمانی، می‌توان گفت که اهدای جنین آخرین ایستگاه در مسیر پایان ناباروری است.

در نظام حقوقی ما قانون و آیین‌نامه اجرایی آن درباره اهدای جنین به تصویب مجلس و هیأت دولت رسیده است. به جز آن، شما در کلینیک اهدا چه چهارچوب‌هایی را رعایت می‌کنید؟

* این قانون و آیین‌نامه اجرایی آن اگرچه در پذیرش و ترویج این روش درمان در کشور مؤثر و راهگشا بوده و حتی می‌توان گفت پیشروتر از بسیاری کشورهای پیشرفته جهان بوده است، اما به هر حال کلی است و حتی ابهاماتی دارد. بنابراین، ما در این زمینه دستورالعمل‌های خاصی داریم که با تأیید وزارت محترم بهداشت، طبق آنها عمل می‌کنیم. مهم‌ترین رکن رویکرد مرکز ابن‌سینا به روش اهدای جنین، محرمانگی است. یعنی دو طرف اهداکننده و دریافت‌کننده نباید یکدیگر را بشناسند. نظریه محرمانگی در جهان طرفداران و مخالفانی دارد، اما در مجموع پس از بحث ها‌ و پژوهش‌های گسترده از منظر حقوقی، اجتماعی و روانی، سیاست مرکز درمان ابن‌سینا بر این قرار گرفت که محرمانگی به‌طور کامل رعایت شود.

دلیل اصلی شما برای اتخاذ این سیاست چیست؟

* دلایل مهم متعددی وجود دارد، اما مهم‌ترین نکته آرامش و صلاح فرزند حاصل از این روش است. اگر زوج اهداکننده دریافت‌کنندگان را بشناسند، ممکن است به هر دلیلی بخواهند طفل را ببینند، از احوال او باخبر شوند و ... این وضعیت امنیت روانی کودک را به خطر می‌اندازد و ممکن است او را در معرض آسیب‌های اجتماعی، مثل برچسب‌زنی و تحقیر اطرافیان قرار دهد. از دیگر سو، اگر محرمانگی رعایت نشود، زوج دریافت‌کننده جنین اهدایی همواره باید بیم آن را داشته باشند که فرزندشان از آنها گرفته شود یا طفل دچار گسست عاطفی شود یا با فهمیدن نابهنگام واقعیت، آنها را ترک کند و مشکلاتی از این دست. در مجموع، از نظر ما برآیند منافع محرمانگی برای طرفین بیشتر است.

یکی از نکاتی که در این خصوص به ذهن می‌رسد این است که وقتی زوجین اهداکننده و اهداگیرنده یکدیگر را نمی‌بینند و نمی‌شناسند و در واقع شما هستید که جنین را انتخاب می‌کنید، ممکن است ویژگی‌های فرزند حاصل از اهدا با والدینش همخوان نباشد. این‌طور نیست؟

* نکته بسیار مهمی است که جزو اصول کار ماست. در واقع معیار ما در انتخاب جنین، تطابق حداکثری اهداکنندگان و دریافت‌کنندگان است. منظور از تطابق حداکثری این است که ما نه‌تنها دقت می‌کنیم که ویژگی‌های ظاهری و فیزیولوژیک دو خانواده شبیه باشد، بلکه به تطابق شاخص‌های دیگر، مثل سطح تحصیلات، طبقه اجتماعی و فرهنگی، باورهای مذهبی و ... نیز اهمیت می‌دهیم. در بسیاری از موارد فرزندان یک خانواده نه از نظر ظاهر نه از نظر ویژگی‌های روانشناختی و شخصیتی شبیه به هم و شبیه والدین خود نیستند. بنابراین، حتی اگر زوجین دریافت‌کننده جنین، اهداکنندگان و فرزند آنها را هم ببینند، تضمینی وجود ندارد که فرزند حاصل از جنین اهدایی شبیه آنها باشد. بنابراین ما به نکات کلی دقت می‌کنیم، مثلاً اینکه جنین زوجی با پوست سبزه و موهای تیره را به زوجی که پوست و موی روشن دارند، ندهیم. فراموش نکنیم پدر و مادرها در بارداری‌های طبیعی هم نمی‌توانند جزئیات ظاهری فرزند خود را پیش‌بینی کنند.

در خبرهای اخیر، به آمار بالای موفقیت درمان در کلینیک اهدای ابن‌سینا اشاره شده بود. چه عواملی در دستیابی به این نرخ موفقیت نقش دارند؟

* ما همواره سعی کرده‌ایم مطابق با آخرین راهنماها و دستورالعمل‌های علمی جهان عمل کنیم و همه روندها در کلینیک مطابق بالاترین استانداردهای جهانی باشد. متخصصان این کلینیک نیز از بین زبده‌ترین‌های این حوزه انتخاب شده‌اند که همواره بر اساس جدیدترین یافته‌های علمی و به‌روزترین پروتکل‌های معتبر جهان رویکردهای تشخیصی و درمانی را انتخاب می‌کنند. به همین دلیل، نرخ موفقیت در هر سیکل درمان، نزدیک به پنجاه درصد است که این آمار هم‌طراز معتبرترین مراکز درمان ناباروری جهان است.

گذشته از عواملی که به آن اشاره کردید، چه ویژگی‌های دیگری باعث جذب مراجعان به این کلینیک می‌شود؟

* به‌جز نکاتی که به آنها اشاره کردم، عوامل متعدد دیگری نیر وجود دارند که می‌توانم آنها را به‌عنوان وجوه متمایزکننده خدمات اهدای تخمک و جنین در مرکز بربشمارم. ابتدا، باید به روند دقیق انتخاب جنین‌های اهدایی در این کلینیک اشاره کنم. حدود دو سال است که ما موفق شده‌ایم نخستین بانک جنین اهدایی را در کشور تأسیس کنیم. این کار دو مزیت مهم داشته است: طول مدت انتظار متقاضیان از چند سال، به شش ماه کاهش یافته و همچنین جنین‌ها از نظر سلامت و کیفیت با دقت بسیار بررسی و سپس وارد این بانک می‌شوند.  همین دقت در خصوص احراز صلاحیت زوجین کاندیدای درمان به روش اهدا هم وجود دارد. یعنی سلامت جسمی و روانی متعارف و صلاحیت اجتماعی آنها (نداشتن سابقه کیفری و اعتیاد) به‌دقت بررسی می‌شود و بنابراین، اهداکنندگان می‌توانند آسوده‌خاطر باشند که جنین اهدایی آنها در اختیار والدین شایسته‌ای قرار می‌گیرد. در صورت احراز صلاحیت متقاضیان، ما جلسات متعدد مشاوره برای آنها برگزار می‌کنیم تا متخصصان و مشاوران مرکز، همه ابعاد پزشکی، روانشناختی، اجتماعی و حقوقی این روش درمان را برای آنها توضیح دهند و زوجین متقاضی جنین اهدایی بتوانند با حداکثر آگاهی ممکن درباره انتخاب این روش تصمیم بگیرند.

گفته می‌شود که درمان ناباروری در کشور ما تا حدی گران محسوب می‌شود. کلینیک شما در این زمینه تسهیلاتی برای بیماران در نظر گرفته است؟

* نمی‌توان گفت این خدمات در کشور ما گران است.  حتی هزینه درمان ناباروری در کشور ما، از مراکز مشابه منطقه و حتی جهان، ارزان‌تر است. به این دلیل است که ما مراجعان زیادی از کشورهای منطقه و کشورهای اروپایی داریم، چون آنها می‌توانند در ایران خدماتی با کیفیت بالا و قیمت پایین‌تر دریافت کنند. اما شاید به دلیل نبود پوشش بیمه‌ای برای خدمات درمان ناباروری، همین هزینه هم برای بسیاری از هم‌وطنان عزیزمان سنگین باشد. بنابراین، ما این امکان را فراهم کرده‌ایم که مراجعان کلینیک اهدا بتوانند هزینه را به‌صورت اقساطی پرداخت کنند.

در پایان مایلم به ضرورت حمایت بیشتر از زوج‌های نابارور اشاره کنم. ما با بحران سالخوردگی جمعیت در دهه‌های آینده جامعه ما را تهدید می‌کند و به همین دلیل، هدف اصلی سیاست‌های جمعیتی کشور ترویج فرزندآوری است. حدود بیست درصد از زوج‌های کشورمان نابارورند و حمایت از آنها، از طریق اقداماتی مثل ملزم کردن بیمه‌ها به پوشش دادن خدمات درمان ناباروری، فراهم کردن تسهیلات بانکی برای هزینه‌های درمان و کمک به مراکز درمان ناباروری کشور، می‌تواند یکی از محورهای اصلی سیاست‌های جمعیتی باشد