چند نکته تدبری از سوره الرحمن

به گزارش روابط عمومی سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور؛ جلسه مجازی تدبر در قرآن کریم با محوریت سوره مبارکه الرحمن ۳۰ خردادماه به همت سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد. مطالب و نکات تدبری مطرح شده در این جلسه از سلسله‌ جلسات رویداد فرهنگی ـ هنری چهارفصل قرآنی است که از سوی محمدجعفر مستشرق، از مسئولان مدرسه قرآن و عترت دانشگاه تهران ارائه شد. مشروح مطالب بیان شده بخش اول این جلسه و فیلم‌های بخش دوم و سوم در ادامه این گزارش آمده است؛

«برای مطالعه سوره مبارکه الرحمن که معروف به عروس قرآن است،‌ در خدمت شما هستیم. در مورد این سوره ثواب‌ قرائت‌های مختلفی ذکر شده است، یکی این است که اگر انسان مشکلی دارد و این سوره را قرائت کند، مشکلات و سختی‌ها بر او آسان می‌شود. یکی دیگر از این ثواب‌قرائت‌ها این است که اگر انسان سوره مبارکه الرحمن را دائما قرائت کند، قلب او از هرگونه نفاق خالی خواهد شد.

اما یکی از ثواب‌قرائت‌های جالب هم هست که از سوی امام جعفر صادق(ع) نقل شده است، می‌فرمایند در روز قیامت وقتی همه مردم وارد صحنه قیامت می‌شوند، خداوند این سوره را صدا می‌زند، سوره مبارکه با زیباترین چهره و خوشبوترین بو نزد خداوند حاضر می‌شود در حالی که فاصله‌ای بین او و خداوند نیست.

بعد خداوند خطاب به این سوره می‌فرماید: بگو که چه کسانی دائماً تو را قرائت می‌کردند؟ سوره الرحمن شروع می‌کند به ذکر اسامی افرادی که در دنیا او را قرائت کرده‌اند، همینطور که اسم آنها را می‌برد، چهره افراد نورانی و درخشان می‌شود. جالب این است که خداوند بعد از آن به افرادی که از آنها یاد شده است رو می‌کند و می‌فرماید هر کسی را که دوست دارید، شفاعت کنید. انگار افرادی که دائماً این سوره را قرائت می‌کردند قدرت شفاعت پیدا می‌کنند.

ما در این جلسه و در این جلسات می‌خواهیم در سه بخش سوره مبارکه الرحمن را مطالعه کنیم. بخش اول می‌خواهیم موضوعات کلی سوره را مطرح کنیم و با معنای کلی آن آشنا شویم و ببینیم چه موضوعاتی در سوره ذکر شده است تا با نسبت به آن انس پیدا کنیم.

در بخش دوم سراغ یکی از مولفه‌های مهم این سوره که اسماءالصفات الهی است، می‌رسیم، سوره‌ای که با واژه «الرحمن» شروع شده و از این جنبه آن را مورد مطالعه قرار می‌دهیم. در ادامه در قسمت سوم به سراغ آیه معروف این سوره «فبای آلاء ربکما تکذبان» خواهیم رفت و سعی می‌کنم با توجه به این آیه سوره را یک بار دیگر مطالعه کنیم.

برای اینکه قسمت اول را شروع کنیم یک دور با هم سوره را با توجه به معانی می‌خوانیم و در مورد معانی صحبت می‌کنیم تا موضوعات سوره برای ما مشخص شود.

سوره با «الرحمن» نام خداوند شروع می‌شود، رحمان گویای رحمانیت خدا و یکی از جلوه‌ها و صفات و اسماء اصلی خداوند است. این تنها سوره‌ای است که بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم» با یکی از صفات خدا شروع می‌شود. این نشان می‌دهد بخش مهمی از سوره به رحمانیت خداوند ربط دارد.

در ادامه می‌فرماید: «عَلَّمَ الْقُرْآنَ» همان رحمانی که به انسان علم آموخت، آن هم علم قرآن را «خَلَقَ الْإِنْسَانَ» همان رحمانی که انسان را خلق کرد. «عَلَّمَهُ الْبَیَانَ» یکی از نکات مهم این سوره علم‌آموزی بیان است. بیان به معنای قدرت تمیز دادن است.

علم تشخیص تفاوت بین موضوعات را خداوند به انسان داده و این خود نکته جالبی است که خدا به انسان این قدرت را داده و در انسان این موضوع وجود دارد که البته باید آن را کشف کند تا به کمک آن بتواند حق را از ناحق تشخیص دهد.

در ادامه آیات این سوره مبارکه می‌فرماید «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ» همان خداوندی که ماه و خورشید را با حساب و کتاب در یک مدار قرار داد؛ «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ» این سجده نجم و شجر خیلی جالب است، می‌فرماید گیاه و درخت سجده می‌کنند، منظور از سجده ریشه دواندن گیاهان در زمین است که تمام زندگی بشر حول محور همین زمین و گیاهان می‌چرخد.

بعد می‌فرماید «وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ» آسمان‌ها را مرتفع و میزان وضع کرد. یکی از نکات این است که در این سوره میزان و حد و حدود مشخص می‌شود و برای همین است که در آیه بعد می‌فرماید «أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ» یعنی ممکن است انسان این میزان‌هایی را که می‌بیند از آنها طغیان کند. ممکن است انسان از این میزان‌هایی که در سوره مشخص و معرفی می‌شود و در تکوین عالم وجود دارد، طغیان کند.

بعد می‌فرماید نه تنها انسان نباید از این میزان‌ها عبور کند بلکه خود باید اقامه کننده باشد، «وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ» انسان خود باید اقامه‌کننده وزن و قسط و این حدود باشد.

در ادامه می‌فرماید زمین برای مخلوقات و حیوانات وضع شده است. در آن میوه و نخل آمده و دانه‌ها و گیاهان مختلف آمده است، همه اینها ذکر می‌شود تا به آیه «فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» می‌رسیم. بنابراین تاکنون ما با یک معرفی از بحث رحمان بودن مواجه بوده‌ایم.

به نظر می‌رسد همه این آیات ربوبیت خداوند در شکل دادن این جهان را توضیح می‌دهند. اگر از ما بپرسند جهان به چه صورت و چه شکلی است می‌توان آیات ابتدایی سوره مبارکه الرحمن را در پاسخ به این سوال مورد اشاره قرار داد.

در ادامه وارد دسته بعدی آیات می‌شویم، «خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ کَالْفَخَّارِ» انسان را از یک گل خشک آفریدیم و «وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ» و جن را از آتش آفریدیم. در ادامه باز هم به «فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» می‌رسیم، این دسته دوم آیات سوره مبارکه الرحمن به سمت خلقت انسان و جن می‌رود. مخاطب این آیات به وضوح جن و انس است دو موجودی که اختیار دارند و به همین دلیل است که می‌فرماید «فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»؛ هم انسان اختیار دارد و هم جن، به آنها نعمت داده شده و در ازای این نعمت‌ها باید پاسخگو باشند.

در ادامه آیات به آیه «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ» می‌رسد و موضوعاتی همچون پروردگار دو مشرق و دو مغرب بودن، قرار دادن دو دریا در کنار هم بدون اینکه آب‌های آنها با هم مخلوط شود و ... را مطرح می‌کند.

در ادامه نعمت‌هایی که در دریا به انسان داده می‌شود، معرفی می‌کند و می‌فرماید «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ»، «وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ» خدا همه نعمت‌های مادی این دنیا را توضیح می‌دهد و همه آنچه برای بهترین زندگی در کره زمین چیده شده را مورد اشاره قرار می‌دهد و بعد می‌فرماید همه اینهایی که روی زمین است فانی هستند و هیچ چیزی از اینها باقی نمی‌ماند.

جالب است خداوند در این دسته آیات از آیه یک تا آیه ۳۰ نعمت‌هایی را ذکر می‌کند که مربوط به این دنیاست، تک تک زیبایی‌هایی که در هر کدام از این نعمت‌ها قرار داده شده است، بیرون می‌کشد و به ما نشان می‌دهد و بعد می‌فرماید همه اینها فانی هستند و تنها چیزی که باقی می‌ماند «وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ» «وجه رب» است آن چیزی که به رب توجه می‌دهد و آن چیزی که جلوه رب در زمین است آن هم چه ربی؟ رب «ذو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ». تا آیه ۳۰ مربوط به نعمت‌های زمینی است و از آیه ۳۱ تا ۷۸ مربوط به عالم آخرت است.