دانشجویی بودن؛ کلید توفیق انجام کارهای فرهنگی جهاددانشگاهی

دکتر جمال رحیمیان معاون فرهنگی جهاددانشگاهی به مناسبت فرارسیدن 16 مرداد سالگرد تشکیل جهاددانشگاهی در گفت‌وگو با روابط عمومی جهاددانشگاهی به تشریح فعالیت‌های معاونت فرهنگی این نهاد پرداخت که در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید:

• با توجه به پیشینه و گستردگی فعالیت‌ها، ارزیابی‌تان از اقدامات فرهنگی جهاددانشگاهی چیست؟

جهاددانشگاهی بر طبق اساس‌نامه، یک زیرساخت فرهنگی علمی در منظومه گفتمانی انقلاب اسلامی است و با رویکرد تحقق بخشی اهداف عالیه انقلاب در نهاد دانشگاه و آموزش عالی متولد شده است.

متأثر از این رویکرد؛ این نهاد تلاش کرده است ضمن شناخت اقتضائات محیطی دانشگاه و مطالبات از خود، با تمهید و تدارک و تعریف اقدامات فرهنگی پیوند مناسبی را میان اقتضائات و انتظارات برقرار کند. در یک ارزیابی کلی، عمده اقدامات ساختی تأسیسی این نهاد- که هر کدام به‌تدریج مبدع فعالیت‌های متنوع فرهنگی گردیدند- با جهت‌گیری مساله مندانه و پاسخ به مساله ای خاص ایجاد شد و این جهت، با فراز و نشیب تا امروز طی شده است. در زیست فرهنگی کشور، این نهاد از پیشتازان حوزه نشر و آموزش دانشگاهی پس از انقلاب بود.

شاهد دیگر، اقدام این نهاد در اجرای برنامه‌هایی با رویکرد قرآنی و معارف اسلامی است که خیلی سریع مورد توجه قرار گرفت و تجربه آن هنوز مورد تحسین است، اگر چه امروز متولی آن دیگر تنها جهاد نیست. در حوزه کتاب و نشر نیز جهاددانشگاهی از اولین نهادهایی است که ترویج و فرهنگ‌سازی را در عرصه دانشجویی و حتی اساتید با ابتکارات خود مورد پیگیری قرار داده است و شکل‌دهی مرکز نشر دانشگاهی، جشنواره‌های مختلف دانشگاهی و دانشجویی از آن جمله است.

در حوزه فعالیت قرآنی، جهاددانشگاهی اولین نهادی است که مبدع سازمان و رسانه دانشگاهی مستقل در حوزه قرآنی است و با نام سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان و خبرگزاری ایکنا فعالیت دارد. در حوزه هنر نیز، برگزاری جشنواره‌های دانشجویی که با هدف گسترش هنر و شکوفایی استعدادهای هنری دانشجویان است اقدامات متنوعی تعریف و اجرا شده است.

همچنین تأسیس خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا با رویکرد و مشارکت فعال دانشجویان در راستای رفع خلاً اطلاع‌رسانی در جامعه و ارائه یک الگوی بدیل رسانه‌ای بوده است، تأسیس مرکز افکار سنجی دانشجویان (ایسپا) نیز با هدف فرهنگ پژوهی و شناخت افکار عمومی جامعه با اتکا به سرمایه دانشجویی و دانشگاهی و همچنین راه‌اندازی مراکزی همچون سازمان دانشجویان، مرکز گردشگری دانشجویان، مرکز امام، ولایت‌فقیه و انقلاب اسلامی، موسسه قرض‌الحسنه دانشجویان و ... از جمله عرصه‌های زیرساختی است که در جهاددانشگاهی شکل‌گرفته و تصورم این است که آنچه گفته شد بیانگر جایگاه و عملکرد این نهاد در زیرساخت فرهنگی کشور است.

در پاسخ به قسمت دوم سؤال، آنچه می‌تواند معیاری بر ارزیابی اقدامات فرهنگی باشد نقطه نظر مخاطبان و متولیان نظام و کشور است. در باب نظر مخاطبان با توجه به مکانیسمی که برای تداوم ارتباط با این طیف، در درون فعالیت‌ها طراحی شده این است که در ارزیابی برنامه‌ها، نظر دانشجویان به‌عنوان یک شاخص مهم در برنامه‌های توسعه فرهنگی جهاددانشگاهی مورد توجه بوده و اجمالاً رضایت نسبتاً خوبی از فعالیت‌ها، ثبت شده است. قطعاً انتقاد یا ضعف، بخشی از این نظر مخاطبان خواهد بود. در نظر متولیان، مقام معظم رهبری همواره این نهاد را مورد لطف خود قرار دادند و چنانچه گلایه‌ای باشد فرمایشات خود را در بهبود هر چه بهتر عملکرد این نهاد در دیدارهای حضوری مطرح می‌کنند.

 آنچه این نهاد لازم است به‌عنوان سیاست در برنامه‌ها متأثر از احصای نظرات بدان وارد شود بهره‌گیری از شیوه‌ها و الگوهای نوین و روزآمد، تقویت جهت‌گیری نوآورانه و پرهیز از فعالیت کلیشه‌ای، حضور فعال در فضای مجازی، مشارکت، جذب و سازمان‌دهی دانشجویان نخبه، تعامل مؤثر با نخبگان دانشگاهی، تأکید بر ارزیابی کیفی برنامه‌ها با محوریت اثربخشی مورد انتظار از آن‌هاست. این نکته نباید نادیده گرفته شود که این نهاد نیز مانند بسیاری دیگر از دستگاه‌ها با مشکلات و موانعی روبه‌رو بوده است و بسترها و ابزارها همیشه آن‌گونه که باید، فراهم نبوده است.

• جهاددانشگاهی چه تمایزی با سایر نهادها دارد و فعالیت‌های آن بر محور چه شاخص‌هایی است؟

با انقلاب اسلامی، فرهنگ و فعالیت فرهنگی به‌عنوان مأموریت اصیل در ساختار نظام آموزش عالی کشور مورد توجه جدی قرار گرفت. جهاددانشگاهی نیز که از معدود عظمت‌های خود انقلاب اسلامی بوده است به اقتضای هویت و ماهیت خویش همواره توسعه امور فرهنگی در دانشگاه‌ها و جامعه را با همکاری سایر نهادها دغدغه مندانه دنبال کرده است.

آنچه در مرور تجارب و تمایز فعالیت فرهنگی این نهاد انقلابی به چشم می‌خورد اتکا و اعتماد به جوانان دانشجو و واگذاری شکل‌گیری برنامه و مواجهه با مسائل به دانشجویان از آغاز تا سرانجام یافتن آن است. نکته دیگر، رشد توان و قوت پویایی است که این نشان از قابلیت‌های درخور نیروهای جهادگر در این نهاد است.

گفتنی است، در نظام و جامعه اسلامی تمام افراد و نهادها در زمینه فرهنگ اسلامی دارای مسئولیت‌اند. در دانشگاه نظر به فلسفه تولد این نهاد که در ابتدا اشاره شد این نقش در مورد نهاد جهاددانشگاهی بسیار پررنگ بود هر چند به‌تدریج با گسترش بخش‌های فرهنگی در دانشگاه، شاهد مشارکت بیشتری در این موضوع بوده و هستیم نقش جهاددانشگاهی در عرصه ترویج فرهنگ اسلامی برجسته است و این مهم در ابلاغیه جدید دبیرخانه نقشه جامع علمی کشور با عنوان "مشارکت در ترویج فرهنگ اسلامی – ایرانی" مورد تاکید قرارگرفته است.

همکاری با نخبگان و مشارکت با نهادهای متنوع از وجوه تمایز فعالیت این نهاد انقلابی است. در دوره اخیر تلاش این است با به‌کارگیری نقطه نظر کارشناسی تلاش شود به لحاظ محتوایی فعالیت‌ها تقویت و حوزه اثرگذاری بیشتر مورد مداقه قرار گیرد به تعبیری برنامه بخش فرهنگی جهت مند تر و کیفی‌تر شود.

یکی دیگر از انتظارات از این نهاد حساس سازی محیط دانشگاهی به شاخص‌ها و ارزش‌های فرهنگ عمومی بود که این اقدام با توجه به عضویت این نهاد در شورای فرهنگ عمومی بجا بوده و در فعالیت‌ها بدان توجه می‌شود. همچنین توجه به منویات مقام معظم رهبری، توجه به زمینه‌های بومی و اجتماعی، توجه به نیازهای جامعه دانشگاهی، توجه به اسناد بالادستی و محصول محوری از مهم‌ترین مؤلفه‌ها در انجام فعالیت فرهنگی است.

• به چه میزان از بیانیه گام دوم تأسی گرفته شده است؟

انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) و به مدد لبیک مجاهدانه مردم، نویدبخش تحولات مهم در همه عرصه‌ها در جهت استقلال، آزادی و رهایی از هرگونه وابستگی بود این مهم در عرصه علمی، با اهمیت یافتن دانشگاه در نگاه امام (ره) با عنوان انقلاب فرهنگی شناخته شد که این عنوان گذاری بیانگر اهمیت بنیادین تحول دانشگاه بود چرا که دانشگاه و اصحاب آن، از جمله جوانان دانشجو، نماد آموزش عالی و فرهنگ‌ساز در جامعه هستند.

مطالبه فرهنگ علمی مستقل، گسترش اخلاق و فرهنگ اسلامی، شکوفایی اندیشه و تربیت نیروهای مؤمن و متخصص از اهم دغدغه‌های مطرح در آن دوران است. امروز در بیانیه گام دوم هم که سند مبنایی در طلیعه ورود به دهه پنجم انقلاب اسلامی است رهبر معظم انقلاب اسلامی در این سند؛ جوانان و دانشگاهیان و عرصه‌های فرهنگ، آموزش و پژوهش را مورد تاکید قرار داده‌اند. به عبارتی این امور همان‌گونه که در انقلاب اسلامی و انقلاب فرهنگی مهم بود در گام دوم نیز داری اهمیت‌اند. تفاوت اساسی در این است که همان‌گونه که در بیانیه آمده است اگر چه آن روز هیچ تجربه بیرونی وجود نداشت، اما امروز ایران اسلامی تجربه و سرمایه‌هایی گران‌سنگ در اختیار دارد و یکی از آن‌ها خیل عظیم جمعیت جوانان آماده‌به‌کار و تلاش است.

اجرای طرح "کارشناخت سند گام دوم انقلاب اسلامی"

با این سخن پرداختن به آنچه هست و آنچه باید باشد و تأمل در چگونگی طی کردن مسیر مطلوب که همانا تمدن سازی نوین است، مساله اصلی است، لذا انتظار می‌رود همان‌گونه که این نهاد در گام اول توانسته الگوهای خوبی را در انجام و پیگیری فعالیت فرهنگی بنیان نهد آغوش خود را برای گام دوم و حضور جوانان صاحب‌فکر و اندیشه بگشاید. معاونت فرهنگی جهاد در سال جاری توجه به مفاد بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی را به‌عنوان یکی از سه محور اصلی در تدوین برنامه‌های فرهنگی تعیین و به همکاران تاکید کرده و مشخصاً طرح "کارشناخت سند گام دوم انقلاب اسلامی" از جمله طرح‌های هماهنگی است که با محوریت دفتر مطالعات فرهنگی در حال انجام است.

• ارتباط بخش فرهنگی جهاددانشگاهی با بدنه دانشجویی را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه برنامه‌ای برای توسعه این ارتباط و حضور پررنگ‌تر جهاددانشگاهی در دانشگاه‌ها دارید؟

 اساساً و اصولاً، فعالیت‌های فرهنگی با حضور و مشارکت دانشجویان قابل‌تعریف است و فعالیت فرهنگی را که بدنهٔ دانشجویی در آن مشارکت فعال و اثربخش و حضور و بروز جدی نداشته باشد، امری، ابتر، ناقص و بی‌نتیجه می‌دانیم که جز اتلاف منابع فایدهٔ دیگری ندارد. برنامه‌های فرهنگی بدون حضور دانشجویان به کالبدی بی‌جان می‌ماند که از روح و نشاط و سرزندگی خالی است. کلید توفیق در انجام کارهای فرهنگی در جهاد، دانشجویی بودن و حضور فعالانه دانشجویان در طراحی و اجرای برنامه‌هاست و ما در ستاد، سازمان‌های تخصصی و واحدهای سطح کشور باید شرایطی را فراهم کنیم تا دانشجویان با شوق، انگیزه و پشتکار به‌صورتِ داوطلبانه نقش‌آفرین باشند.

البته موضوعی که در سال‌های اخیر با آن مواجه هستیم و موجب نگرانی است و شرایط کرونا نیز به آن دامن زد، کمرنگ‌شدن مشارکت دانشجویان در برنامه‌های فرهنگی دانشگاه‌ها، اعم از برنامه‌های جهاددانشگاهی یا سایر نهادهای فرهنگی است. این موضوع علل گوناگونی دارد که خود می‌تواند موردمطالعه و واکاوی‌های دقیق پژوهشگران و صاحب‌نظران باشد و بیان آن در این مجمل نمی‌گنجد.

 بخشی از این مساله به این برمی‌گردد که به‌واسطهٔ تغییرات پرشتاب طی سال‌های اخیر، ما با نسلی از دانشجویان در دانشگاه‌ها مواجه هستیم که به علت شکاف نسلی که بین آن‌ها و والدینشان بوده است، شاید با تفاوت ادراکی در ارزش‌ها، باورها و هنجارهای آنان روبه‌رو باشیم و لازم است تا با کار مضاعف، خلاقانه و اثربخش، متناسب با نیازها، علایق و خواسته‌های این نسل برنامه‌های فرهنگی طراحی کنیم و شاید عملکردهای سنتی و برنامه‌های دهه‌های پیشین پاسخ‌گوی این نسل نباشد و قالب‌های جدید موردنیاز است. برنامه‌ریزی‌های دقیق فرهنگی ابزاری برای توسعهٔ فرهنگی در دانشگاه‌ها و در میان دانشگاهیان است و در این برنامه‌ریزی‌ها باید مقتضیات و ضروریات جامعه کنونی دیده شود.

شبکه‌سازی در سطح ملی برای دانشجویان

علاوه‌براین، ما در حوزهٔ فرهنگی و به‌ویژه سازمان دانشجویان، به دنبال شبکه‌سازی در سطح ملی هستیم و از این طریق دانشجویان را جذب کانون‌ها، انجمن‌ها و تشکل‌های فرهنگی می‌کنیم که خود این مهم موجب پررنگ‌شدن نقش جهاددانشگاهی و جریان سازی آن در دانشگاه‌ها خواهد بود.

• با توجه به تأکید رهبر انقلاب به موضوع «جهاد تبیین»، چه برنامه‌هایی در راستای تحقق این هدف در جهاددانشگاهی طراحی شده است؟

جهاد تبیین سرفصل مهمی بود که مقام معظم رهبری با هوشمندی و درایت تمام، خطوط آن را ترسیم کردند و در سخنرانی‌ها و بیاناتشان، آن را فریضه‌ای قطعی و فوری برشمردند. به نظر من، ویژگی‌های تمامیت‌خواه و خودمحور نظام‌های استکباری و عملهٔ رسانه‌های معاند اسلام و جمهوری اسلامی موجب شده است که نظام سلطه همیشه و به گستردگی و استفاده از تمامی ابزارهای در اختیار، مشغول به تحریف واقعیت و وارونه جلوه دادن حقایق مسلم باشد و مقابله با این مساله همت جهادی بیش‌ازپیش و البته هوشمندانه می‌طلبد. الان وظیفه دستگاه‌های فرهنگی است تا برای این موضوع، بدون شعارزدگی و بحث‌های سطحی، با ظرافت و درعین‌حال، با شور و شعور انقلابی و منسجم اقدام و عمل کنند.

در جهاددانشگاهی باید از همهٔ امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری موجود استفاده مفید کنیم و اگر لازم بود، امکانات موردنیاز در این خصوص را ایجاد کنیم تا به تعبیر مقام معظم رهبری، در عرصه این نبرد، مانند چراغی باشیم که اطراف خود را روشن می‌کند و فضاهای دانشگاهی ازجمله کلیدی‌ترین و مهم‌ترین فضاهایی است که می‌توان در آنجا نقش‌آفرین بود و بتوان روشنگری کرد و نسبت به شبهه‌ها و یا روایت‌های کذبی که در بین دانشگاهیان نسبت به برخی بنیان‌های دینی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایجاد می‌شود، اقدام و عمل مناسب و درخور کرد.

راه‌اندازی دبیرخانه دانشجویی «جهاد روایت و تبیین»

اهم اقداماتی که تاکنون در حوزهٔ فرهنگی انجام شده، این است که دبیرخانه دانشجویی «جهاد روایت و تبیین» در سازمان دانشجویان که سازمان تخصصی حوزهٔ فرهنگی جهاددانشگاهی است، راه‌اندازی شده است و مجموعهٔ گفت‌وگوها و نشست‌های با این موضوع در دفتر مطالعات فرهنگی برگزار می‌شود و به همین شکل، دربارهٔ این موضوع در معاونت‌های فرهنگی سراسر کشور ذیل آن دبیرخانه واحد که عرض شد، فعالیت صورت می‌گیرد.

همچنین، در کنار این دبیرخانه که در سازمان دانشجویان راه‌اندازی شده است و مقرر است تا فعالیت‌های نظام‌مند، فاخر و اثربخش در آن صورت پذیرد؛ دو ابزار بسیار مهم در بخش فرهنگی داریم که می‌توانیم از آن به‌درستی بهره ببریم. نخست، ظرفیت رسانه‌ای که جهاددانشگاهی دارد و موضوع جهاد تبیین می‌تواند از این طریق شرح و بسط یابد. دوم، استفاده از ظرفیت سازمان انتشارات برای جلب مشارکت و مشاورت علمی نخبگان و متفکران و تولید محتوای علمی و نظریه‌پردازی در این موضوع و نشر آن است.

برگزاری «جشنواره کارآفرینی دانشجویان ایران»

• جایگاه معاونت فرهنگی در تحقق شعار سال چیست و در این راستا جهاددانشگاهی چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

مقام معظم رهبری طبق روال چند سال گذشته و با عنایت به اهمیت موضوعات حوزه اقتصاد، تولید دانش‌بنیان و اشتغال آفرینی را به‌عنوان شعار سال تعیین کرده‌اند. علیرغم اینکه در نگاه اول به نظر می‌رسد بین این موضوع و حوزه فرهنگی ارتباط مستقیمی وجود ندارد اما این معاونت از طریق دو رسانه مهم ایسنا و ایکنا نقش مهمی در پرداختن به ابعاد مختلف شعار امسال دارد که هر دو رسانه پرداختن به این موضوع را در برنامه‌های خبری و کاری خود قرار داده‌اند. علاوه بر آن سازمان دانشجویان نیز برنامه‌هایی را برای آغاز سال تحصیلی ویژه دانشجویان تدارک دیده است که از جمله آن «جشنواره کارآفرینی دانشجویان ایران» و همچنین ارتباط با شرکت‌های نوآوری و دانش‌بنیان از طریق اجرای طرح ملی ایران مرز پرگهر است.

اما درباره اینکه جهاد چه هدفی را دنبال می‌کند باید گفت جهاد از طریق سه حوزه معاونت آموزشی و کارآفرینی، معاونت پژوهش و فناوری و سازمان تجاری‌سازی فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان جهاددانشگاهی با عطف توجه به شعار سال برنامه‌ها و فعالیت‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدتی را در دستور کار خود قرار داده است.

• طراحی یک زیست‌بوم جدید نوآورانه توسط جهاددانشگاهی، از جمله اهدافی به شمار می‌رود که در دوره جدید مدیریت این نهاد دنبال می‌شود؛ برای خلق این زیست‌بوم، بخش فرهنگی جهاددانشگاهی چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟

اساساً بنیان هر زیست بومی فرهنگ است. زیست‌بوم نوآورانه نیاز به فرهنگ‌سازی و پشتوانه فرهنگی دارد. باید نگاه‌ها و فکرها را از کلیشه‌ای بودن، تکرار و از عدم اعتماد به نفس در شکستن تابوها رهانید و به سمت شکستن کلیشه‌ها و ایجاد نوآوری سوق داد. این کار یعنی تغییر نگاه‌ها و اندیشه‌ها از مانایی مذموم و سکون به نوآوری کاری است که فقط از عهده فکر و فرهنگ بر می‌آید. مجموعه معاونت فرهنگی ضمن استقبال از شعار «جهاددانشگاهی، زیست‌بوم نوآوری نخبگان ایران» با همه توان خود آماده فرهنگ‌سازی در این زمینه و همچنین پشتیبانی گروه‌ها و مجموعه‌های نوآوری نخبگان کشور است و معتقدیم جهاددانشگاهی در طلیعه دهه پنجم حیات پر بار خود به این تحول بنیادین نیاز دارد.