اهمیت استمرار آموزش در دوره سالمندی/ارایه مباحث روش‌مند و عالمانه در حوزه شاخص کیفیت زندگی

به گزارش روابط عمومی مرکز افکارسنجیدانشجویان ایران وابسته به جهاددانشگاهی، در ادامه سلسله وبینارهای گفت‌وگوی راهبردی که به همت موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا (وابسته به صندوق بازنشستگی کشوری) برگزار می‌شود، وبینار "کیفیت زندگی بازنشستگان و شاغلان دولتی در ایران" با محوریت بررسی کتابی تحت همین عنوان و به میزبانی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) روز سه‌شنبه 19 اسفند 1399 برگزار شد.

فراخوانی برای شروع یک سلسله از مباحث روش‌مند و عالمانه در حوزه شاخص کیفیت زندگی
میکائیل عظیمی در ابتدای این نشست گفت: بهانه برگزاری نشست امروز، کتاب "کیفیت زندگی بازنشستگان و شاغلان دولتی در ایران" است که توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) و موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا تولید شده است. یکی از مباحث بسیار جدی که در چند دهه اخیر مطرح شده است، بحث کیفیت زندگی است که از شاخص‌های مهم برای سنجش جوامع محسوب می‌شود.
وی افزود: مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، پیمایش ملی در حوزه کیفیت زندگی مردم ایران انجام داد. زمانی که از انجام این پیمایش مطلع شدیم و بنابر مأموریتی که این مؤسسه برعهده دارد، از همکاران در ایسپا درخواست کردیم که به‌صورت جداگانه، گزارشی درخصوص کیفیت زندگی شاغلان دولتی و بازنشستگان تهیه کنند و کتاب حاضر، گزارشی است که به سفارش مؤسسه راهبردهای بازنشستگی صبا و توسط ایسپا تهیه شده است.
مدیرعامل موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا تاکید کرد: این کتاب ارزشمند می‌تواند مبنای شروع یک سلسله از مباحث و پژوهش‌های دیگر باشد. در حقیقت، نشست امروز علاوه بر معرفی کار ارزنده‌ای که توسط همکاران ایسپا انجام شده است، فراخوانی برای علاقه‌مندان این حوزه است تا به‌طور دقیق، روش‌مند و عالمانه به این مساله بسیار مهم و پیچیده بپردازند.
عظیمی خاطرنشان کرد: به استناد مطالعه‌های مختلف، پیش‌بینی می‌کنیم که در آستانه تغییرات جدی در ترکیب سنی جامعه ایران هستیم. شاخص کیفیت زندگی یا روش های بهبود کیفیت زندگی شهروندان در جامعه‌ای که رو به سالمندی است، با یک جامعه جوان متفاوت است و سیاست‌های این دو جامعه کاملاً متمایز خواهد بود. بنابراین اگر به‌دنبال کیفیت زندگی مطلوبی در سال‌های آینده هستیم، باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که ترکیب سنی در سال‌های آینده متفاوت خواهد بود و نیازمند تمهیدها و تدبیرهای متفاوتی است.  

نتایج یافته‌های پیمایش کیفیت زندگی بازنشستگان و شاغلان دولتی در ایران
دکتر معصوم آقازاده در بخش دیگر این نشست با اشاره به جزئیات پیمایش ملی کیفیت زندگی گفت: مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) هرچند سال یک‌بار، شاخص‌های اجتماعی را رصد می‌کند و "پیمایش ملی کیفیت زندگی مردم ایران" نیز از جمله پیمایش‌هایی است که در برنامه‌های مرکز بوده و هر چندسال یکبار این حوزه را رصد می‌کنیم.
عضو هیات علمی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) افزود: موج اول پیمایش ملی کیفیت زندگی ایرانیان در سال 1393 با حجم نمونه 11 هزار نفر انجام شد و موج دوم این پیمایش نیز پاییز 1398 با حجم نمونه بالغ بر 12 هزار نفر در تمامی استان‌های کشور انجام شد.
وی با اشاره به مفهوم کیفیت زندگی خاطرنشان کرد: کیفیت زندگی (quality of life)، مفهومی است که در ادبیات امروزی توسعه، یکی از شاخص‌های توسعه اجتماعی قلمداد شده و تعاریف مختلفی از این مفهوم ارایه شده و اجماعی در این زمینه وجود ندارد.
آقازاده افزود: به‌دلیل نبود اجماع و برخی ابهام‌ها در این زمینه، گروه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHO)، تعریفی از کیفیت زندگی ارایه می‌دهد که در آن تلاش شده است ادراک و پنداشت فرد از واقعیت‌های زندگی فرد تعریف کند و همین ارزیابی ذهنی که فرد با توجه به زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی از زندگی خودش دارد، ملاک سنجش مفهوم کیفیت زندگی در این سازمان می‌شود. پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHOQOL) تاکنون در حدود 50 کشور مورد سنجش قرار گرفته است.
عضو هیات علمی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) گفت: پرسشنامه از 4 بعُد سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی، سلامت تشکیل شده و در مجموع 24 گویه دارد که دو سوال هم به‌صورت کلی در مورد کیفیت زندگی و وضعیت سلامت فرد به آن اضافه شد. البته نمی‌توان انتظار داشت که تمامی ابعاد زندگی در این 26 سوال پوشش داده شوند؛ با این حال این پرسشنامه مقیاسی است که در دنیا به آن استناد می‌شود.
آقازاده تاکید کرد: به پیشنهاد موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا، گروه شاغلان دولتی (612 نفر) و بازنشستگان (796 نفر) را از این پیمایش جدا کردیم تا کیفیت زندگی این دو گروه را نیز در 4 بعُد سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی، سلامت مورد ارزیابی قرار دهیم. نمره کیفیت زندگی از 20-4 محاسبه شده و حد وسط نمره 12 (بالاتر از حد متوسط) است. براین اساس، نمره کلی کیفیت زندگی در سطح ملی 13.5، در گروه شاغلان دولتی 14.6 و در گروه بازنشستگان 12.9 است.
وی افزود: در این گزارش، علاوه بر پیمایش کیفیت زندگی سال 1398، نتایج پیمایش سال 1393 نیز استخراج شدند که نمره کیفیت زندگی در سال 1393 کمی پایین‌تر بود. طبیعتاً در یک سال اخیر که بحران‌های اقتصادی و زیستی مانند کرونا را تجربه کردیم، اگر بار دیگر این پیمایش انجام شود، نتایج متفاوت خواهد بود.

امکان استفاده از ظرفیت دانشگاه‌های نسل سوم برای استمرار آموزش در دوره سالمندی
دکتر نسیبه زنجری عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ضمن اشاره به اهمیت توجه به دوره سالمندی گفت: در سطح کلان با بحث تغییرات جمعیتی و حرکت به سمت سالمندی روبرو هستیم و در سطح فردی نیز این انتقال (transition) فردی یعنی انتقال از دنیای اشتغال به بازنشستگی و از میانسالی به سالمندی دیده می‌شود. این انتقال همراه با انتقال‌های دیگری مانند سندرم آشیانه خالی (حس ناراحتی یا افسردگی ناشی از جدا شدن فرزندان از والدین) یا از دست دادن همسر همراه است که بر کیفیت زندگی سالمند تاثیر می‌گذارد.
وی افزود: مفاهیم متعددی در ادبیات سالمندشناسی درحال حرکت به سمت مثبت شدن هستند و یکی از این مفاهیم، کیفیت زندگی است؛ یعنی به جای توجه به طول عمر، به بحث کیفیت زندگی بها داده می‌شود. در دوران جوانی بحث پول در درجه اول قرار می‌گیرد، اما در دوره سالمندی اول بُعد سلامت و در درجه بعد، بُعد روابط اجتماعی مطرح است. تفاوتی که در کشورهای درحال توسعه و توسعه‌یافته دیده می‌شود این نکته است که در کشورهای درحال توسعه به دلیل نبود حمایت‌های لازم، بحث پول باز هم جزء 3 اولویت نخست است که اهمیت بحث سیاست‌گذاری را نشان می‌دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تاکید کرد: یکی از بُعدهای مهم سالمندی، بحث سلامت است و طی سال‌های اخیر، مدیریت بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون، بیماری‌های قلبی – عروقی اهمیت بیشتری پیدا کرده است و به طور مستقیم بر کیفیت زندگی تاثیرگذار است.
زنجری افزود: سلامت و استقلال (برای انجام کارهای فردی)، از عناصر مهم و کلیدی در بحث کیفیت زندگی سالمندان محسوب می‌شوند. پویایی کیفیت زندگی در سالمندی بسیار حائز اهمیت است، زیرا یک اتفاق یا بیماری مانند سکته می‌تواند زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
وی با اشاره به مباحث مطرح شده در کتاب "کیفیت زندگی بازنشستگان و شاغلان دولتی در ایران" گفت: این کتاب قابل ارجاع به دانشجویان برای انجام تحقیقات بیشتر است. از نقاطی که جای کار بیشتری در این کتاب داشت، نبود بحث توزیع استانی در نمونه‌گیری است؛ همچنین بهتر بود که در انتهای کتاب، جمع‌بندی در حد چند صفحه در خصوص کیفیت زندگی ارائه می‌شد.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی افزود: نکته دیگری که در کتاب هم به آن اشاره شده است، معنادار شدن کیفیت زندگی با سطح تحصیلات است که اهمیت آموزش مداوم (long-term learning) را نشان می‌دهد و این نکته که آموزش باید در دوره سالمندی نیز ادامه داشته باشد. شاید دانشگاه‌های نسل سوم قابلیت شکل‌گیری در صندوق‌های بازنشستگی و سازمان‌ها برای برگزاری این دوره‌ها را داشته باشند.
وی تاکید کرد: نکته قابل توجه دیگر، تفاوت نمره کیفیت زندگی بین بازنشستگان و شاغلان است و به نظر می‌رسد بازنشسته‌های ما کیفیت زندگی مناسبی ندارند. البته نباید فراموش کرد که کیفیت زندگی بازنشستگان با پرسشنامه WHOQOL-Brief سنجیده شده است، درحالیکه پرسشنامه WHOQOL-OLD  مخصوص سالمندان نیز وجود دارد و در بحث کیفیت زندگی سالمندان، موضوع‌های دیگری مثل اهمیت بینایی، شنوایی، استقلال فردی و دید نسیت به مرگ وجود دارد که در پرسشنامه Brief این موارد دیده نشده است.
کتاب "کیفیت زندگی بازنشستگان و شاغلان دولتی در ایران" حاصل گزیده ای از یافته‌ها و نتایج طرح پیمایش ملی با محوریت پرسشنامه استاندارد کیفیت زندگی سازمان سلامت جهان (WHO) است که به وسیله مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) به صورت خویش فرمایی اجرا شده است. گفتنی است گزارش بازنشستگان و شاغلان دولتی به سفارش موسسه بازنشستگی صبا از این پیمایش ملی استخراج شده است. 
در این کتاب، خطوط کلی وضعیت کیفیت زندگی دو گروه «شاغلان دولتی» و «بازنشستگان» کل کشور در سال 1398 ترسیم می‌شود. در این گزارش، کیفیت زندگی دو گروه مورد اشاره در 4 بُعد سلامت جسمانی، سلامت روانی، سلامت محیط و روابط فردی و اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و با وضعیت کیفیت زندگی همین گروه‌ها در سال 1393 و نیز با میانگین وضعیت کیفیت زندگی مردم کل کشور مقایسه شده است.