الزامات توفیق در کاربردی‌‎سازی مطالعات قرآنی

به گزارش سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور، عبدالهادی فقهی‌زاده عضو هیات ‌علمی دانشگاه و معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴ آبان‌ماه در نشست «ضرورت و معنای کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی» که به صورت مجازی و به همت مرکز مطالعات میان رشته‌ای قرآن کریم برگزار شد، اظهار کرد: بنده بحث خود را با سه مقدمه کوتاه آغاز می‌کنم. سپس در چند بخش به مباحث کلیدی خواهم پرداخت. مقدمه اول این است که باید به کاربردی‌سازی به مثابه یک دغدغه اساسی نگاه کنیم. بدون شک به ویژه در دوره معاصر نگرش‌های متفاوتی نسبت به تحلیل‌های پیشین از قرآن و تفاسیر و نقش آن در زندگی صورت گرفته و در این زمینه تفاوتی بین شیعه و سنی و عرب و ایرانی و ... وجود ندارد، بلکه کسانی که دغدغه دینداری دارند، به این حوزه ورود پیدا کرده و با توجه به تجربیات و علم خود به قرآن کریم نگریسته‌اند و بهره‌های زیادی هم نصیب خود و خوانندگان آثار از این رهگذر کرده‌اند.

وی ادامه داد: اصلی‌ترین دغدغه مؤمنانه‌ای که باعث شده عده زیادی از پژوهشگران در دهه‌های اخیر به این حوزه ورود پیدا کنند را این می‌دانم که دیندارانی که در عصر جدید با دغدغه‌های دینداری مواجه شدند و احساس کمبود اعتماد به نفس در میان برخی از دینداران به ویژه در مقابله با هجوم سیل آسای فرهنگ غربی داشتند، لذا درصدد تقویت احساس توانمندی دین برای اداره جامعه افتادند؛ از کسانی که در گذشته گام‌های بلندی برای تفسیر علمی برداشتند تا افرادی که در سالیان اخیر تلاش کردند بین دستاوردهای جدید علمی و آنچه در قرآن مطرح شده تفکیک کنند، در تلاش برای اثبات توانمندی دین در اداره جامعه بوده‎اند.

حل مسایل اجتماعی انسان معاصر در پرتو دین

فقهی‌زاده افزود: به نوعی به خورد مسلمانان داده شده که اسلام دین کهنه‌ای است و توان اداره جامعه و برآورده کردن نیازهای انسان معاصر را ندارد، لذا هر کس به فراخور استعداد و توان خود تلاش‎هایی صورت داد تا این امر مهم یعنی توانمند بودن دین برای اداره جامعه و پاسخگویی به مشکلات جامعه را از مرحله ثبوت به اثبات برساند. دومین دغدغه در این زمینه ضرورت حل مسائل اجتماعی انسان معاصر در پرتو دین است. پس از حصول دگرگونی‌هایی عظیم در حوزه‌های فرهنگی، تربیتی و نگرشی به ویژه در دهه‌های اخیر این اتفاق رخ داده است و از جهات گوناگون ملموس است. انسان امروز خود را متفاوت از انسان متقدم معرفی می‌کند که نیازهای متنوع و گوناگونی برای اداره زندگی وی وجود دارد و چه بسا پاسخ‌های شایسته‌ای برای این نیازها داده نشده باشد.

معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیان کرد: این دو دغدغه باعث می‌شود صاحبان اندیشه و خِرد که به ویژه تجربیات سیاسی و اجتماعی و فکری دارند، به این حوزه ورود پیدا کنند و از این منظر اهمیت مسئله هم روشن می‌شود. دین جدای از زندگی، آن بروز و ظهور لازم را ندارد و مانند دانشی است که به عرصه عمل وارد نشود یا نسخه‎ای که نوشته شود، اما درمان براساس آن انجام نشود.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: مقدمه دوم می‌تواند تأمل در گونه‌های متفاوت مطالعات دینی باشد. شاید در حوزه‌های دیگر دینداری بتوانیم همین گونه‌ها را بیش و کم تصور کنیم. دست کم دو نوع مطالعات هنجاری و غیر هنجاری در زمینه مطالعات ادیان وجود دارد که بنده آنها را به مطالعات بی‌طرفانه و غیرهنجاری تقسیم کرده‎ام. در مطالعات هنجاری، مطالعه از سر انگیزه‌های دیندارانه است و مطالعه کننده به صورت همدلانه و معتقدانه به مطالعه می‌پردازد و کند و کاو او خلوص بیشتری هم دارد و هدف از آن نشان دادن برجستگی‌ها و شاخص‌های ارزنده‌ای است که فرد، معتقد و همدل با آن آموزه‌‎های دینی در صدد کشف و ارائه آنها است.

اهداف مطالعات ضدهنجاری

وی تصریح کرد: می‌توان طیف گسترده از از مفسران اسلامی را در این زمینه مثال زد؛ مثلاً متصور نیست که علامه طباطبایی غیر از راه هنجاری در حوزه تفسیر قرآن اقدام کرده باشد. بزرگان دیگری از شیعه و سنی از متأخر و متقدم و معاصر تفاوتی در چنین مطالعاتی ندارند. اما امروزه نوع دیگری از مطالعات اسلامی رخ داده که محل بحث ماست که می‌توانیم به بی‌طرفانه یا ضدهنجاری هم تقسیم کنیم. در مطالعات بی‌طرفانه برخی از مستشرقان همانند ایزوتسو هم قرار می‌گیرند که آثار گرانقدری در مطالعات اسلامی به ویژه مطالعات قرآنی رقم زده است، لذا انصاف این است که وی را از محققان بی‌طرف معرفی کنیم.

وی ادامه داد: در گونه مطالعات ضدهنجاری، هدف پژوهشگر در این بخش یافتن گسل‌ها و معرفی و نشان دادن تناقضات و تعارضات است. عده ای از خاورشناسان و قرآن‌پژوهان اروپایی را می‌توان به آسانی در این گروه جای داد. برخی از مطالعات گلدزیهر یا تئودور نولدکه را اگر در این گروه تصور کنیم، شاید به خطا نرفته باشیم. ارتباط این مقدمه با بحث این است که نمی‌توان به کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی دست زد، مگر اینکه انگیزه‌های محقق و پژوهشگر در آن زمینه جزء انگیزه‌ها و اندیشه‌های معتقدانه و مؤمنانه بوده و مطالعات وی هنجاری باشد.

فقهی‌زاده افزود: در مطالعات هنجاری جدید برخی از گونه‌های کاملاً جدید وجود دارد که از آنها به مطالعات کاربردی‌سازی یاد می‌کنیم. سومین مقدمه، تقسیم‌بندی تفسیر قرآن کریم و بازشناسی مفاهیم این کتاب آسمانی است که بنده در دو گونه کلی این تقسیم‌بندی را انجام می‌دهم. برخی از تفاسیر، تفسیرهای تحلیلی و تبیینی هستند که مفسر در آنها به دنبال کشف مقاصد متن بر اساس اراده‌های استعمالی و جدی مد نظر است. اراده استعمالی، معنای الفاظ و تعابیر و متن است و اراده جدی گاه منطبق با استعمالی و گاه متفاوت از آن است که مقاصد اصلی صاحب متن را در بر می‌گیرد.

ارتباط تفسیر توسعه‌ای با مطالعات کاربردی‌سازی

معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیان کرد: اگر چیزی به متن افزوده نشود، غیر از پیدا کردن توان بازخوانی متن از نظر ادبی و زبانی، این مطالعه یا تفسیر در بازشناسی مطالعات قرآنی، تفسیر تحلیلی یا تبیینی نامیده می‌شود، اما گونه دیگر از تفسیر را بنده تفسیر توسعه‌ای می‌نامم که هدف آن کشف الزامات مفهومی و پیامدهای ناشی از دلالت‌های فراسیاقی است که در کنار افزوده شدن اطلاعات گوناگون به متن، معنا پیدا می‌کند و با این نگاه است که می‌توانیم دریابیم با مطالعات کاربردی در تفسیر قرآن، کتاب الله را بهتر تفسیر خواهیم کرد.

    گونه‌ای از تفسیر را بنده تفسیر توسعه‌ای می‌نامم که هدف آن کشف الزامات مفهومی و پیامدهای ناشی از دلالت‌های فراسیاقی است که در کنار افزوده شدن اطلاعات گوناگون به متن، معنا پیدا می‌کند و با این نگاه است که می‌توانیم دریابیم با مطالعات کاربردی در تفسیر قرآن، کتاب الله را بهتر تفسیر خواهیم کرد

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران گفت: در تفسیر توسعه‌ای تلاش می‎شود، متن با توجه به الزامات مفهومی، در کنار افزودن عناصر متعددی به متن شناخته شود. در انواع تفسیر می‌توانیم تفسیر توسعه‌ای را با مطالعات کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی مرتبط بدانیم. نمی‌توانیم چنین مطالعاتی را انجام دهیم غیر از اینکه این تفسیر، توسعه‌ای باشد و چیزهایی از بیرون در کنار عناصر معنایی قرآن کریم کنار یکدیگر قرار گیرند و این توفیق را برای محقق به وجود بیاورند که راه را خطا نرود و از تفسیر به رای و ارائه مطالبی که ارتباطی با قرآن ندارند به دور باشد.

وی بیان کرد: نکته اصلی بحث بنده معنای کاربردی سازی در مطالعات قرآنی است. برخی از محققان و دانشمندان اسلامی موضوع علوم را با هدف و غرض آن علوم پیوند داده‌اند؛ بدین معنا که گفته‌اند ضرورت ندارد مسائل علوم را مفهوم و معنای آن علوم تلقی کنیم و چه بسا بتوانیم مسائل علوم را در ارتباط با غرض آنها بیابیم. بنده در کتاب «پژهشی در نظم قرآن» به این اشاره کردم که می‌توانیم معنای کاربردی‌سازی را از طریق تأمل در غرض کاربردی‌‎سازی درک کنیم.

چرخش انسان از تکلیف‌گرایی به مطالبه‌محوری

وی ادامه داد: غرض کاربردی‌سازی، چیزی غیر از وارد کردن آموزه‌های قرآن به حوزه اجتماعی حیات انسان معاصر و تلاش برای رفع نیازهای بشر در عصر جدید نیست. اکنون در پهنای گسترده جهان اسلام و با وجود گونه‌های مختلف از قرائات از قرآن کریم، فارغ از اینکه کدام گرایش حق و ناحق است، می‌توانیم از یک منظر، نتایج و حاصل قرائات گوناگون را مشاهده کنیم که در بسیاری از موارد، همراه با دغدغه‌های مقدسی از جمله پاسخگویی به نیازهای امروزین مسلمانان جهان است؛ به ویژه درمقابل هجوم فرهنگ غربی که مشکلاتی را برای فرهنگ مسلمانان در اقصی نقاط جهان فراهم کرده است.

فقهی‌زاده افزود: اثبات توانمندی دین برای پاسخگویی به مشکلات جامعه، دغدغه‎ای است که با هدف هم همسایه است و می‌توان گفت اشتراکات زیادی در این زمینه وجود دارد. نکته دیگر تغییر نگرشی است که در نزد بسیاری از آحاد بشر به وجود آمده است. در گذشته انسان تکلیف‌گرا و وظیفه‌محور بود و شاید بسیاری از آدمیان به دنبال این بودند که ببینند چه تکالیفی دارند، مبادا چیزی را از آن فروگذار کنند؛ به ویژه پیروان ادیان نیز خود را مکلف به تکالیف گوناگونی می‌دانستند. الان این تغییر به ویژه در میان جوانان نسل جدید به وجود آمده و از انسان تکلیف‌گرا به انسان محق و مطالبه‌محور تبدیل شده است.

    در چنین فضایی که انسان بیشتر مطالبه‎گر است، نوعی کارایی خاص از دین مطالبه می‌شود و در واقع دین را به عنوان یک عنصر تزئینی نمی‌بینند بلکه باید نقش‌های جدی در خدمتگذاری به انسان ایفا کند و اینجاست که بحث انتظار از دین مطرح می‌شود

معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار کرد: امروزه انسان بیشتر خود را دارای حقوق گوناگون معرفی می‌کند و از عناصر فکری، سیاسی، نظام‌های حکومتی می‌طلبد که حقوق وی را برآورده کنند و اگر نوعی اعتدال در این زمینه وجود داشته باشد، باید در مقابل تکالیف به حقوق وی نیز توجه شود. باید دانست در چنین فضایی که انسان بیشتر مطالبه‎گر است، نوعی کارایی خاص از دین مطالبه می‌شود و در واقع دین را به عنوان یک عنصر تزئینی نمی‌بینند بلکه باید نقش‌های جدی در خدمتگذاری به انسان ایفا کند و اینجاست که بحث انتظار از دین مطرح می‌شود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران یادآور شد: طبیعتاً در این شرایط مطالعات کاربردی‌سازی جدیت بیشتری پیدا می‌کند. شاید در کنار خدمت به دین که حتماً صاحبان انگیزه‌های دینی به دنبال این آرمان بزرگ هستند صاحبان این تحقیقات به دنبال خدماتی هستند که به خودشان صورت می‎گیرد. آنها می‌خواهند با مطالعات کاربردی به این نتیجه برسند که چه خدماتی می‌توانند به انسان معاصر عرضه کنند. انتظار از کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی، حل گره‌های زندگی اجتماعی مسلمانان به دست دین و آموزه‌های آن است که البته اقتضائات گوناگونی دارد.

وی تصریح کرد: در همین جا می‌توان به مطالعات میان‌رشته‌ای یا حتی چند رشته‌ای اشاره کرد البته از دور دست داشتن در یک علم و و از طرف دیگر از دور دست داشتن در معارف قرآنی و به سمت قرآن رفتن با این هدف که مطالعه علمی انجام دهیم اقدامی صحیح نیست، بلکه اگر دانشمندان و محققان وارد این عرصه شوند، می‌توانند خدمات بزرگی را به کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی انجام دهند. نکته دیگری که نیاز به اشاره دارد توجه دادن به لزوم برخورداری پژوهشگران و محققانی است که می‌خواهند در این عرصه ورود کنند. بین پیش‌فرض و پیش‌دانسته تفاوت وجود دارد لذا اگر در مطالعات کاربردی‌سازی پیش‌فرض‌های مناسب نداشته باشیم بهره‌های قابل ذکری از مطالعات کاربردی‌سازی نخواهیم برد و چه بسا راه را بر مطالعات بهینه دیگر در این حوزه سد کنیم.

معانی کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی

معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیان کرد: بنده در معنا و مفهوم کاربردی‌سازی به نسبت فرد و جامعه و ارتباط این دو در پیوند با قرآن کریم ارجاع می‌دهم. در قرآن کریم صدها خطاب به پیامبر، مردم و مسلمانان صورت گرفته است که در میان همه آنها حتی یک خطاب به مردگان نیست، لذا می‌توانیم دریابیم که قرآن کتاب زندگان و زندگی است، بنابراین معنای کاربردی‌سازی را جز در تعریف رفت و برگشتی از آموزه‌های اجتماعی انسان نمی‌توانیم تصور کنیم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران گفت: سومین بحث بنده بعد از مقدمات و معنا و مفهوم کاربردی‌سازی، درباره مبانی قرآن شناختی کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی است. اولین مبنای اساسی قرآن شناختی همین نکته‌ای است که در بحث پیشین به اختصار اشاره کردم و آن هم کتاب زندگی دانستن قرآن کریم است. در دوران جدید در اقصی نقاط جهان اسلام، مصلحان اجتماعی بر لزوم به صحنه آوردن قرآن کریم تأکید کرده‌اند، چراکه قرآن کریم کتابی است که می‌توانیم در بخش‌های گوناگون در تنظیم روابط انسان‌ها با یکدیگر از آن استفاده کنیم.

وی بیان کرد: دومین معنای کاربردی‌سازی در مطالعات قرآن‌شناختی، جهانی و جاودانی دانستن قرآن کریم است، از این منظر که قرآن را محدود به یک برهه تاریخی خاص نکنیم، بلکه آن را جاودانی بدانیم. آیه شریفه « تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَىٰ عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا؛ بزرگوار است پاک خداوندی که فرقان را بر بنده خاص خود نازل فرمود تا (به اندرزهای وی) اهل عالم را متذکر و خدا ترس گرداند» (فرقان/ ۱) می‌تواند مستند بسیار خوبی برای این مبنای قرآن شناختی قرار گیرد. نگرش مفسران جهان اسلام و پیشوایان دینی از خود پیامبر(ص) تا ائمه(ع) و بزرگانی از مفسران در جهان اسلام به قرآن کریم، این ایده را تصدیق می‌کند که آنها قرآن را کتابی جهانی و جاودانی تلقی کرده‌اند و در این فضا و با تحولات جدید به بازیابی عناصری برای ساماندهی مشکلات انسان نیاز داریم.

وی ادامه داد: معتقدم توجه به این مبانی قرآن شناختی، ما را به اشتراک مفهوم بین علوم انسانی اسلامی و علوم انسانی قرآن بنیان از یک طرف و مفهوم اساسی کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی رهنمون می‌سازد. یکی از محققان می‌گوید امکان پیدایش علوم انسانی اسلامی وجود ندارد و دلیلی هم که در این زمینه بیان کرده‌اند، این است که در علوم انسانی، هدف تنظیم روابط آحاد انسان‌ها با یکدیگر است و براساس توصیف ایشان، وظیفه علوم انسانی این است که به انسان‌ها بیاموزد چگونه با یکدیگر تعامل کنند و هدف علوم اسلامی نیز تنظیم روابط انسان با خداوند است. به نظر می‎رسد با تأمل در گوشه‌هایی از فرهنگ قرآن و عترت می‎توانیم مخالفت اسلام را با این طرز تلقی بیان کنیم.

فقهی‌زاده افزود: یک دلیل قرآنی در این زمینه این است که آیات زیادی از قرآن وجود دارد که راجع به معرفی ابعاد شخصیت انسان است و قابلیت‌ها، نیازها و روحیات انسان را برملا می‌کند و این واقعیت نمی‌تواند با آن هدفگذاری که از علوم اسلامی در تلقی آن پژوهشگر وجود دارد، سازگار باشد که هدف علوم اسلامی را فقط معرفی خدا به انسان می‌داند، لذا آنچه این پژوهشگر معرفی کرده از اتقان علمی برخوردار نیست. البته می‌طلبد که دانشمندان سعی کنند علوم انسانی اسلامی را با استفاده از آموزه‌های قرآن کریم به دست بیاورند.

مسایل چالش‌برانگیز در جهان امروز

معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار کرد: بحث بعدی بنده اشاره به ضصرورت‌های کاربردی‌‎سازی در مطالعات قرآنی است که در دو دسته اشاره می‌کنم. اولین دسته شامل تغییرات اجتماعی و فرهنگی فراوان با ادوار پیشین است برای مثال، مسئله زن و مشارکت اجتماعی آنان، حکومت دینی، دموکراسی، اقتصاد و درآمد ربوی، منافع ملی و... از مسائل چالش‌برانگیز در جهان امروز هستند که شاید اگر در قرآن بگردیم به دستاورد چندانی نرسیم، اما اگر در کنار دلالت‎های لفظی و سیاقی به تفاسیرتوسعه‎ای نگاه کنیم ممکن است دستاوردهای بسیار ارزنده ای را به دنبال داشته باشد.

وی یادآور شد: دومین ضرورت، معطوف به تغییرات نگرشی و فکری فراوان در قیاس با ادوار گذشته است که از جمله آنها آزادی انسان، حریم خصوصی، ارتباطات مجازی و موضع اسلام در مورد آنها، و... است که البته فقط غربیان را در بر نمی‌گیرد و چه بسا صاحبان ادیان دیگر، این عنصر فکری را پذیرفته باشند. نکته دیگر که باید اشاره کنم توجه دادن به الزامات توفیق در کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی است. واقعیت این است که اعتقاد صحیح و دانش و شکوفایی علمی در یک فضای آزاد مجال بالندگی پیدا می‌کند. اگر مجالی برای علما وجود داشته باشد و تعامل علمی آزاد صاحبان اندیشه تحقق پیدا کند امکان رشد مطالعات کاربردی‌سازی نیز فراهم خواهد شد.

فقهی‌زاده در پایان‌ تأکید کرد: الزام دیگر توفیق در کاربردی ‌سازی در مطالعات قرآنی از نظر بنده، پرهیز از دستوری شدن و سفارش گرفتن برای مطالعات کاربردی‎سازی است. اگر سرچشمه‎های قدرت، تبدیل به سردمداران مطالعات کاربردی شوند، بیم این می‌رود که مطالعاتی عرضه شود و صاحب مخاطب هم شود که چه بسا مبتنی بر آموزه‌های اصیل نباشد، لذا در دانشگاه و حوزه که به درجه شایسته‌ای از بلوغ رسیده‎اند که فرق منافع ملی و مقاصد استعماری را تشخیص می‌دهند باید فضایی فراهم کنیم که گفت‎وگوهای علمی به وجود بیاید و دانشمندان و محققان، آزادانه و مخلصانه، خود را پاسخگوی حقیقت تلقی کنند و با ارائه مطالعات احیاناً متفاوت زمینه درخشش کاربردی‎سازی مطالعات قرآنی را فراهم کنند.