انجام مطالعات سلول‌درمانی اختلالات تولیدمثلی در زنان توسط محققان پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی

به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی به نقل از ایسنا، دکتر سمیه کاظم نژاد، جنین‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه ابن سینا جهاددانشگاهی با اشاره به اینکه بسته به عللی که سبب ایجاد ناباروری می‌شوند، روش‌های کمک باروری نیز متفاوت است، افزود: از جمله روش‌های کمک باروری که در اکثر مراکز درمان ناباروری مورد استفاده قرار می‌گیرد، روش IUI یعنی تلقیح داخل رحمی اسپرم و همچنین روش میکرواینجکشن است.

وی در ادامه تشریح کرد: در روش IUI معمولا اسپرم مرد شرایط خوبی را دارد، اما توانایی رساندن خود به محل باروری تخمک همسر را ندارد. بنابراین با استفاده از ابزاری اسپرم مرد به داخل رحم زن انتقال می یابد. اگر در طی یک الی دو بار انجام عمل IUI بارداری حاصل نشود و یا اسپرم مرد شرایط خوبی را از لحاظ حرکت، تعداد و یا شکل ظاهری نداشته باشد و یا شرایط زن مساعد نباشد و وجود موانعی همچون انسداد لوله‌های رحمی و یا هر دلیلی مانع لقاح اسپرم و تخمک شود، روش لقاح خارج رحمی(IVF) به منظور بارداری دنبال می‌شود یعنی نمونه اسپرم از مرد گرفته شده و تخمک زن نیز استحصال می‌شود و پس از آماده سازی، لقاح اسپرم و تخمک در محیط آزمایشگاه انجام می‌شود. پس از آن جنین‌های تشکیل شده به داخل رحم زن منتقل می‌شوند. بنابراین شرایط اسپرم، تخمک و شرایط کشت جنین علاوه بر شرایط آندومتر رحم می‌تواند در میزان موفقیت بارداری بسیار تاثیرگذار باشد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه ابن سینا در تشریح فعالیت بخش جنین‌شناسی برای بهتر شدن کیفیت جنین گفت: به طور معمول ما تخمکی را که اسپرم به داخل آن تزریق می‌شود در محیط کشت مناسب و در درون دستگاهی قرار می‌دهیم که شرایط مناسب دما، رطوبت و گاز CO2 مشابه رحم مادر را فراهم می‌کند. به طور معمول روز دوم تا سوم لقاح، جنین‌های تشکیل شده از لحاظ کیفیت بررسی شده و جنین‌های مناسب به رحم مادر منتقل می‌شود. البته در زوجینی که در سیکل‌های پیشین انتقال جنین در آن‌ها منجر به بارداری نشده است، ما به جنین اجازه می‌دهیم تا در محیط کشت آزمایشگاهی رشد بیشتری کند و به مرحله جنین 5 روزه (بلاستوسیت) برسد تا پس از انتقال به رحم زن، شانس باروری افزایش یابد.

کاظم‌نژاد همچنین خاطر نشان کرد: از جمله کارهایی که برای افزایش موفقیت انتقال جنین به رحم می‌توان انجام داد، هچینگ است. جنین نیز همانند تخمک با یک لایه محافظ پوشانده شده است که وجود آن سبب می‌شود جنین در برابر عوامل بیرونی محافظت شود. این لایه تا هنگامی که جنین برای انتقال به رحم و لانه‌گزینی آماده می‌شود بر روی جنین وجود دارد. در زمان لانه‌گزینی جنین باید این توانمندی را داشته باشد تا بتواند لایه را سوراخ کند و در آندومتر رحم لانه‌گزینی کند. در برخی موارد با جنین‌هایی مواجه می‌شویم که این لایه در آن‌ها قدری ضخیم است و به عبارتی جنین‌ها در سوراخ کردن این لایه ناتوان هستند که در این مرحله با هچینگ و ایجاد سوراخ کوچکی در این لایه با کمک لیزر به جنین کمک می‌کنیم تا جنین از این لایه بیرون آمده و راحتتر بتواند به دیواره رحم بچسبد.

این جنین‌شناس در خصوص انتخاب جنین جهت انتقال به رحم مادر تصریح کرد: بسته به تعداد جنین‌هایی که تشکیل شده است به طور معمول 1 تا 3 جنین را منتقل می‌کنیم و مابقی را فریز می‌کنیم که البته جنین‌شناس تلاش می‌کند تا بهترین جنین‌ها را برای انتقال به رحم مادر انتخاب کند.

کاظم‌نژاد با اشاره به این نکته که زوجین در بهره‌گیری از روش‌های کمک باروری جهت درمان ناباروری خود باید صبور باشند، گفت: میزان موفقیت باروری در هر سیکل به طور متوسط بین 30 تا 50 درصد است بنابراین ممکن است نیاز باشد تا عمل لقاح خارج رحمی و انتقال جنین از محیط کشت آزمایشگاهی به رحم را تکرار کنند. ممکن است در برخی مواقع کیفیت اسپرم و تخمک مناسب بوده و مداخلات لازم صورت بگیرد و در یک شرایط استاندارد جنین تشکیل شود و به رحم مادر انتقال یابد، اما بارداری موفق صورت نگیرد، بنابراین در این صورت شرایط زوجین به صورت مجزا از نظر ژنتیک، ایمونولوژی مورد بررسی قرار می‌گیرد که آیا مشکلی وجود دارد یا خیر تا در صورت نیاز مداخلات لازم انجام شود.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه ابن سینا با بیان اینکه کیفیت اسپرم و تخمک روی کیفیت جنین و موفقیت در بارداری تاثیرگذار است، افزود: در خصوص اسپرم  تکنیک‌های مختلفی جهت شستشو و آماده‌سازی اسپرم به منظور لقاح با تخمک وجود دارد که جنین‌شناس بسته به شرایط اسپرم یکی از تکنیک‌ها را انتخاب می‌کند تا اسپرم‌هایی که شکل ظاهری و حرکت بهتری دارند را جدا کند و شانس باروری تخمک را افزایش دهد. گاهی اوقات نیز به مواردی برخورد می‌کنیم که لقاح اسپرم و تخمکی که ظاهر خوبی دارند، صورت گرفته است اما تعداد جنین‌های تشکیل شده کم است و یا کیفیت پایینی دارند که در این صورت این جنین‌ها را برای بررسی DNA اسپرم به متخصص اورولوژیست ارجاع می‌دهیم تا در صورت وجود مشکل در DNA اسپرم به دنبال آن بررسی‌ها و درمان‌های بعدی صورت پذیرد.

وی همچنین تاکید کرد: تخمک بیشترین سهم را در تشکیل جنین دارد، بنابراین مراحل آماده‌سازی تخمک و زمان تزریق اسپرم به داخل تخمک نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است.

کاظم‌نژاد در خصوص کاربرد استفاده از سلول‌های بنیادی برای انتقال جنین، گفت: در دنیا مطالعات زیادی در زمینه استفاده از  سلول‌های بنیادی هم در مورد تولید گامت و هم درباره سلول درمانی اختلالات تولید مثلی چه در زنان و چه در مردان انجام شده یا درحال انجام است. در پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن سینا نیز به صورت مشترک مطالعاتی در زمینه سلول درمانی اختلالات تولید مثلی به ویژه در مورد زنانی که دچار نارسایی زودرس تخمدان هستند در حال انجام است.  نتایج اولیه‌ای که به دست آمده است، بسیار رضایت بخش است. قطعا پس از اتمام مطالعات، نتایج به دست آمده را اعلام می‌کنیم و بسیار امیدواریم تا در آینده بتوانیم از سلول درمانی برای درمان اختلالات تولید مثلی در زنان و مردان استفاده کنیم.

این جنین‌شناس افزود: ما نمی‌توانیم یک نسخه کلی درمانی را برای همه زوجین تجویز کنیم و عوامل متعددی در این خصوص تاثیرگذار است؛ همچون سن خانم، شرایط رحم، فاکتورهای آناتومیک، اسپرم مرد، ژنتیک و...، بنابراین با توجه به در نظر گرفتن همه این فاکتورها سعی می‌کنیم برنامه مناسب را برای زوجین مشخص کنیم. گاهی ممکن است که با یک مداخله دارویی ساده و روش‌های ساده‌ر بتوان مشکلات را برطرف و زمینه را برای انتقال جنین موفق فراهم کرد. بنابراین مشاوره‌های لازم برای زوجین انجام، شرایط سنجیده شده و برنامه درمانی مناسب با توجه به هزینه، زمان و میزان اثربخشی بر روی بیمار انتخاب می‌شود و اگر در این مرحله نتیجه‌ای حاصل نشد به سراغ روش‌های پیشرفته می‌رویم.

دکتر فرناز فاطمی، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری و عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر ابن سینا نیز با بیان اینکه ما معمولا از روش‌های ساده‌تر، درمان ناباروری را شروع می‌کنیم و در صورتی که از این روش‌ها نتیجه‌ای حاصل نشد، به سراغ روش‌های پیچیده‌تر می‌رویم، افزود: طبیعتا هرچه روش‌های مورد استفاده پیشرفته‌تر باشد، میزان موفقیت نیز بالاتر می‌رود. با وجود تمام پیشرفت‌هایی که در علم تولید مثل صورت گرفته است متاسفانه موفقیت صد در صد نیست که البته خوشبختانه باید گفت در ایران و در مرکز درمان ناباروری ابن سینا شرایطی فراهم است که تمام تکنیک‌های پیشرفته وجود دارد و ما می‌توانیم شانس موفقیت بارداری را تا 50 درصد افزایش دهیم و در سطح بهترین مراکز ناباروری دنیا باشیم.

عضو مرکز درمان ناباروری ابن سینا در خصوص اهمیت ساختار رحم در میزان موفقیت درمان‌های ناباروری، گفت: یکی از اجزای اصلی عمل IVF رحم است که جنین باید در آن لانه‌گزینی و رشد کند، بنابراین سلامت رحم از اهمیت بسیاری برخوردار است و بهتر است قبل از شروع سیکل IVF از حفره رحم یک ارزیابی داشته باشیم. راه‌های مختلفی برای بررسی حفره رحم وجود دارد همچون عکس رنگی، سونوگرافی و... که هر کدام معایب و مزایای خودشان را دارند.

وی در ادامه افزود: ما انواع مختلفی از میوم‌های رحمی را داریم، میوم می‌تواند از دیواره رحم به سمت بیرون رشد کرده باشد (ساب سروزال) که هیچگونه تاثیری روی باروری ندارد، شانس موفقیت را کاهش نمی‌دهد و به جراحی و درمان هم نیازی ندارد. نوع دیگری از میوم هست که داخل حفره رحم رشد می‌کند (ساب موکوزال) و به علت آنکه داخل حفره هستند و با لانه‌گزینی تداخل ایجاد می‌کنند هم شانس باروری را کاهش می‌دهد و در صورت بارداری احتمال سقط را بالا می‌برد، بنابراین توصیه می‌شود قبل از عمل IVF در صورت وجود میوم جراحی انجام شود، چرا که برداشتن آن شانس موفقیت را افزایش می‌دهد. در خصوص میوم‌هایی که داخل دیواره رحم رشد کرده و وارد حفره رحم نشده‌اند (اینترامورال) باید گفت انجام عمل و برداشتن آن‌ها تاثیری در بارداری نداشته است. در مورد پولیپ‌های رحمی در مطالعات دیده شده، جراحی و برداشتن آنها نسبت به هیستروسکوپی تشخیصی به تنهایی شانس موفقیت IVF را دو برابر افزایش می‌دهد.

دکتر فاطمی تاکید کرد: چسبندگی های رحمی در بیمارانی که قبلا عمل جراحی انجام داده اند، کورتاژهایی که منجر به عفونت شده اند می توانند شانس موفقیت بارداری را کاهش دهند و ما باید قبل از انجام عمل IVF، از هیستروسکوپی استفاده کنیم یعنی با استفاده از دوربین داخل رحم را مشاهده کرده و با برطرف کردن چسبندگی ها شانس موفقیت را افزایش دهیم.

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن سینا با اشاره به اینکه بررسی لوله های رحمی از طریق عکس رنگی و به صورت دقیق تر به وسیله لاپاروسکوپی انجام می شود، گفت: در عمل IVF به علت آن که جنین مستقیما در رحم قرار می گیرد، انسداد لوله های رحمی چندان تاثیر گذار نیست و تنها در یک مورد مشکلات لوله های رحمی در میزان موفقیت IVF اثرگذار است. وقتی ما تجمع مایع در لوله های رحمی داریم(هیدروسالپنکس) که در اثر عفونت های قدیمی، چسبندگی ها، جراحی ها و سایر علل ایجاد می شود. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می شود که تورم لوله با سونوگرافی هم قابل تشخیص باشد. وقتی ما در عملIVF جنین را به حفره رحم منتقل می کنیم، موادی که داخل لوله تجمع پیدا کرده است می توانند بر روی جنین اثر سمی داشته باشند و سبب دفع جنین از رحم شوند به همین علت در مواردی که این مشکل وجود دارد قبل از انجام  IVF و انتقال جنین با انجام عمل لاپاروسکوپی، لوله های درگیر را به طور کامل بر می داریم و یا اینکه لوله را می بندیم به گونه ای که ارتباط لوله با رحم قطع شود و دیگر مواد داخل لوله نتوانند با جنین و رحم ارتباطی داشته باشند.

فاطمی در خصوص میزان تاثیرگذاری خراش آندومتر برای درمان افرادی که سیکل‌های ناموفق قبلی دارند، تشریح کرد: در خراش آندومتر در واقع عملکرد به صورت بهبود زخم است و به طور کلی در هر قسمت از بدن که زخمی باشد، برای بهبود آن، سلول‌های التهابی و فاکتورهای رشد به  محل زخم آمده و باعث بهبود آن می‌شوند و در خراش آندومتر هم از این عملکرد استفاده می‌شود یعنی در زمانی حدود یک ماه قبل از انتقال جنین و با استفاده از هیستروسکوپی این کار را انجام می‌دهیم. داخل رحم، حفره رحمی و لوله‌ها را به خوبی می‌بینیم و اگر مشکلی همچون چسبندگی باشد، همزمان آن را برطرف می‌کنیم و نهایتا در بالای آندومتر جایی که جنین قرار است بر روی آن لانه‌گزینی کند چند خراش کوچک داده می‌شود و در این فاصله زمانی یعنی از زمان ایجاد خراش آندومتر تا انتقال جنین، سلول‌هایی که به این محل می‌آیند تا سبب بهبود زخم شوند، می‌توانند موثر باشند تا شانس لانه‌گزینی جنین افزایش یابد.

وی همچنین افزود: ایجاد خراش آندومتر به طور معمول برای کسی که اولین بار است می‌خواهد انتقال جنین انجام دهد، به کار نمی‌رود و معمولا انجام این روش برای افرادی که 2 تا 3 بار انتقال ناموفق داشته‌اند، توصیه می‌شود.

گفتنی است، برنامه پایان ناباروری هر هفته، روزهای شنبه ساعت 19 با حضور متخصصان مرکز درمان ناباروری ابن سینا از شبکه چهار سیما با هدف پرداختن به حفظ باروری، درمان ناباروری و موضوعات مرتبط به آن پخش می شود.