نخستین بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی افتتاح شد/ سومین مرکز در دنیا

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاددانشگاهی ـ ابن‌سینا، نخستین بانک سلول‌های ‌بنیادی خون قاعدگی با حضور رییس ستاد سلول‌های بنیادی معاونت علم و فناوری نهاد ریاست جمهوری، معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی  و تعدادی از مسوولان این نهاد، یک‌شنبه (8  دی) در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا راه‌اندازی شد؛ همچنین در این مراسم از کاربرد بالینی این سلول‌ها در درمان ناباروری ناشی از کاهش شدید ذخیره تخمدان رونمایی شد.

الگویی از پژوهش ضابطه‌مند و حرفه‌ای برای پژوهشگران
در این مراسم، دکتر حمیدیه رییس ستاد سلول‌های بنیادی معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری، این طرح را یک طرح بزرگ و ارزشمند دانست و گفت: با پایان یافتن مراحل ارزیابی، امروز آغاز خدمات درمانی برگرفته از این طرح است و با توجه به بحران جمعیت از یک سو و افزایش نرخ ناباروری به دلایل متعدد، از جمله آلودگی‌های محیطی، از سوی دیگر، این خدمت درمانی خدمتی بسیار ارزشمند برای خانواده‌هایی است که از مشکل ناباروری رنج می‌برند.
رییس ستاد سلول‌های بنیادی مجری این طرح، افزود: این طرح حاصل تلاش‌های ده‌ساله دکتر کاظم‌نژاد و همکارانشان است و توانستند با رعایت همه قوانین و مقررات و ضوابط معاونت درمان وزارت بهداشت و سازمان غذا و داروی کشور در تمام مراحل طرح، به رغم دشواری‌های موجود، کار را به نتیجه برسانند و از این نظر باید به‌عنوان الگویی از پژوهش ضابطه‌مند و حرفه‌ای برای پژوهشگران کشورمان مطرح شوند.
دکتر حمیدیه با اشاره به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های پژوهشگاه ابن‌سینا، مأموریت آتی این پژوهشگاه را دستیابی به جدیدترین فناوری‌های موجود در حوزه ناباروری دانست و گفت: پس از این دستاورد ارزشمند، پژوهشگاه ابن‌سینا با داشتن پژوهشگران و متخصصان زبده و نخبه می‌تواند در حوزه‌هایی مانند استفاده از سلول‌های القایی پرتوان یا IPSI، درمان معلولیت‌های میتوکندریال و پزشکی بازساختی (generating medicine) وارد شود و انتظار ما این است که در سال‌های آتی شاهد دستاوردهای این پژوهشگاه در زمینه فناوری‌های نوین تولیدمثلی باشیم.

تمرکز بر سلول‌درمانی به جای دارودرمانی
هم‌چنین دکتر پورعابدی  معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی نیز با اشاره به دستاوردهای این نهاد در حوزه‌های مختلف علوم و فناوری‌های نوین، گفت: جهاددانشگاهی بزرگ‌ترین نهاد پژوهش کاربردی و توسعه‌ای در کشور در حوزه‌های پزشکی، فنی و مهندسی، کشاورزی و منابع طبیعی و علوم انسانی است و همه‌ی طرح‌های پژوهشی در جهاددانشگاهی متمرکز بر رفع یک نیاز یا چالش است. ما در حوزه پزشکی در زمینه‌های منتخب، یعنی درمان ناباروری، درمان سرطان زخم‌های مزمن و گیاهان دارویی فعالیت می‌کنیم و در این زمینه‌ها نیز در مرزهای علم در حال حرکتی‌ایم.
معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی با اشاره به طرح کاربردی سلول‌های بنیادی برگرفته از خون قاعدگی گفت: در دهه‌های اخیر علم پزشکی به جای تمرکز بر دارودرمانی بر سلول‌درمانی متمرکز شده است و پژوهشگاه‌های ما، از جمله پژوهشگاه ابن‌سینا نیز در این حوزه به دستاوردهای ارزشمندی رسیده‌اند. طرح حاضر حاصل بیش از یک دهه تلاش پژوهشگران و متخصصان پژوهشگاه ابن‌سینا است که توانستند دستاوردهای علوم پایه را به مرحله کاربرد درمانی برسانند. در واقع در این طرح ما شاهد به ثمر نشستن پیوند علوم پایه و علوم بالینی هستیم که در جشنواره هفته پژوهش نیز به عنوان پژوهش برتر جهاددانشگاهی انتخاب شد.

ده سال پژوهش به‌همراه ارزیابی همه‌ی جنبه‌های بالینی
در این مراسم، دکتر محمدرضا صادقی رییس پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا نیز با اشاره به پیشرو بودن ایران در حوزه‌ی مطالعات سلول‌های بنیادی، گفت: همواره در سخنان رهبر و مقامات ارشد کشور در کنار دستاوردهای نظامی و هسته‌ای، به دستاوردهای علمی و کاربردی در زمینه سلول‌های بنیادی نیز اشاره شده است و این مسئله نشان‌دهنده جایگاه مهم این حوزه در چشم‌اندازها و برنامه‌ریزی‌های کلان کشور است.
وی در ادامه افزود: بی‌شک این دستاوردهای ارزشمند متکی به حمایت‌های همه‌جانبه نهادهای تأثیرگذاری همچون معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و نیز جهاددانشگاهی است که توانسته‌اند با ایجاد شبکه نخبگانی در کشور و برنامه‌ریزی و حمایت از پژوهشگران جوان، زمینه پیشرفت در این حوزه را فراهم آوردند. امروزه با توجه به افزایش امید به زندگی و در نتیجه، احتمال بروز بیشتر بیماری‌های دوران سالمندی و نیز بیماری نوظهور، لازم است که دانشمندان و پژوهشگران ما بر حوزه‌هایی همچون طب بازساختی متمرکز شوند. طرح حاضر نیز با همین رویکرد طراحی و اجرا شد و هدف اصلی آن کاربرد سلول‌های بنیادی خون قاعدگی در درمان ناباروری است.
دکتر صادقی کاربردی بودن پژوهش‌ها را یکی از اصول اصلی فعالیت‌های پژوهشی جهاددانشگاهی و پژوهشگاه ابن‌سینا دانست و توضیح داد: هدف اصلی ما در سه پژوهشکده بیولوژی تولید مثل، نانوبیوتکنولوژی و آنتی‌بادی مونوکلونال و نیز مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا استفاده از نتایج مطالعات دانشمندان در عرصه درمان و در نتیجه، ارتقای سطح سلامت جامعه است. در این پژوهش نیز که طی ده سال و با ارزیابی همه جنبه‌های بالینی انجام شده، نتایج کاربرد سلول‌های بنیادی خون قاعدگی در احیا و بازسازی عملکرد تخمدان در خانم‌های مبتلا به کاهش ذخیره تخمدانی بسیار امیدبخش و درخشان بوده است.

ایجاد مراکز اصلی در اکوسیستم پژوهش
دکتر اسماعیلی جاوید مدیر کل دفتر تخصصی علوم پزشکی جهاددانشگاهی نیز الگوی اصلی فعالیت‌های پژوهشی این نهاد را ایجاد مراکز اصلی دانست و گفت: منظور از مراکز عالی مراکزی است که در آن‌ها سه رکن اکوسیستم پژوهش، ارائه خدمت یا محصول و آموزش و توسعه در کنار یکدیگر عمل کنند. جهاددانشگاهی در حوزه‌های فعالیت منتخب خود مراکز عالی تأسیس کرده است که پژوهشگاه ابن‌سینا نیز از جمله مراکز عالی این نهاد در زمینه بیولوژی تولید مثل است.
وی ادامه داد: هدف چنین مجموعه‌هایی رفع نیازهای موجود است و در حوزه پزشکی نیز گاهی درمان‌های معمول و تخصص‌های بالینی به‌تنهایی نتیجه‌بخش نیستند و لازم است کارها به صورت گروهی، با مشارکت رشته‌های علوم پایه پزشکی و غیرپزشکی و رشته‌های تخصصی بالینی، انجام شود؛ اتفاقی که در طرح حاضر شاهد آن بوده‌ایم و به یک دستاورد ارزشمند در درمان ناباروری، یعنی استفاده از روش پیشرفته سلول‌درمانی در درمان مبتلایان به نارسایی تخمدان انجامیده است.
دکتر جاوید با اشاره به اهمیت ملاحظات اخلاقی در پژوهش یادآور شد: در تمام مراحل این طرح همه اصول و ضوابط اخلاق در پژوهش رعایت شده و همه مجوزهای لازم از نهادهای ذی‌صلاح برای اجرای تمامی مراحل اخذ شده است. در طراحی و اجرای پروژه‌های پژوهشی همواره باید ملاحظات اخلاقی و الزامات حقوقی را رعایت کرد و پژوهشگاه ابن‌سینا نیز حدود پانزده سال پیش با راه‌اندازی نخستین کمیته اخلاق در پژوهش از پیشگامان این امر بوده است.

راه‌های ارتباط با مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا
هم‌چنین دکتر علی صادقی‌تبار مدیر مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا نیز با تأکید بر نقش رسانه‌ها در افزایش آگاهی عمومی در خصوص پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی و پزشکی کشور گفت: این طرح ارزشمند حاصل یک کار گروهی و همکاری متخصصان علوم پایه و بالینی پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا است. سلول بنیادی سلول تمایزنیافته‌ای است که قابلیت تمایز به سلول بافت‌های مختلف را دارد و بنابراین می‌توان از آنها در حوزه درمان استفاده کرد. ما در پژوهشگاه ابن‌سینا توانسته‌ایم یافته‌های خود را در مرزهای دانش به خدمات درمانی گره بزنیم و رسالت اصلی مدیران چنین مراکزی ایجاد یک پیوند مستحکم بین حوزه‌های پژوهش و درمان، با برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری دقیق و درست است. خوشبختانه نتایج این پژوهش و بسیاری از پژوهش‌های ما در سال‌های متمادی درخشان بوده است و تلاش می‌کنیم در طرح‌های آتی نیز دستاوردهایی ارزشمند را به مردم ارائه کنیم.
دکتر صادقی‌تبار مدیر مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا با برشمردن دو خدمت جدید این مرکز گفت: از امروز هم خانم‌هایی که مایل به ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون قاعدگی خود هستند می‌توانند به این مرکز مراجعه کنند و با دادن نمونه، این سلول‌ها را برای کاربردهای درمان آتی ذخیره کنند و هم زوج‌های ناباروری که علت ناباروری‌شان کاهش ذخیره تخمدان است می‌توانند برای دریافت خدمت درمانی احیای عملکرد تخمدان با استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی به این مرکز مراجعه کنند. متقاضیان این خدمات می‌توانند از طریق تماس با شماره تلفن ۲۳۵۱۹-۰۲۱ یا مراجعه به وب‌سایت مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا برای دریافت نوبت مراجعه اقدام کنند.

سومین مرکز در جهان و نخستین در ایران
دکتر سمیه کاظم‌نژاد جنین‌شناس و مجری این طرح در توضیح مراحل انجام و نتایج آن نیز در این مراسم گفت: سلول‌درمانی یک راهکار جدید برای درمان بیماری‌ها، به‌ویژه بیماری‌های صعب‌العلاج است، اما منابع معمول سلول‌های بنیادی، یعنی خون بند ناف، خون محیطی، مغز استخوان و بافت چربی، محدودیت‌ها و معایبی دارند. این منابع یا مشکل محدودیت دسترسی دارند، مانند خون بند ناف و یا نمونه‌گیری در آنها همراه با روش‌های تهاجمی یا احتمال بروز عارضه و آسیب است، مانند مغز استخوان، اما در سال ۲۰۰۷ بافت آندومتر به‌عنوان یک منبع سلول‌های بنیادی با توانایی تکثیر زیاد مطرح شد. ما نیز از سال ۲۰۰۸ مطالعه درباره ابعاد مختلف آن، از جمله انتخاب یک نوع سلول با توانایی تکثیر و تمایز میان‌بافتی و قابلیت تبدیل به رده‌های مختلف سلولی را آغاز کردیم. در مسیر اجرای این طرح در سالیان گذشته نیز همواره از حمایت‌های رییس پژوهشگاه، ستاد سلول‌های بنیادی و معاونت پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی برخوردار بودیم که از آن‌ها سپاسگزاریم.
وی در ادامه افزود: سلول‌های بنیادی مورد استفاده در این مطالعه از نوع سلول‌های مزانشیمی است و پس از گذراندن مراحل مطالعه و انتخاب، ایمنی و اثربخشی این سلول‌های بنیادی روی مدل‌های مختلف حیوانی ارزیابی شد. بعد از مطالعات حیوانی گسترده، ما بر کاربرد این سلول‌ها در درمان ناباروری در بیمارانی متمرکز شدیم که با کاهش شدید ذخیره تخمدان مواجه بودند و حتی با کمک روش‌های پیشرفته درمان ناباروری، مانند آی وی اف، قادر به بارداری نبودند. بدین منظور یک کارآزمایی بالینی شاهددار روی بیماران دواطلب مبتلا به کاهش ذخیره تخمدان، یعنی بیماران با سطح پایین هورمون آنتی‌مولرین که به درمان آی وی اف پاسخ نداده بودند، انجام شد. گروه کنترل نیز متشکل از بیمارانی بود که طبق معمول مراکز درمان ناباروری، در سیکل آی وی اف قرار گرفتند و برایشان اقدام خاصی انجام نشد. در گروه دواطلبان این کارآزمایی بالینی، سلول‌های بنیادی از نمونه خون قاعدگی جداسازی و سپس طبق الزامات سازمان غذا و دارو در آزمایشگاه کشت و تمایز داده شد و سپس به بیمار تزریق شد.
دکتر کاظم‌نژاد نتایج این کارآزمایی بالینی را درخشان ارزیابی کرد و گفت: نتایج فراتر از تصور ما بود؛ میزان باروری ۴۶ درصد و تولد زنده ۳۳ درصد افزایش داشت، اما نتیجه بسیار جالب توجه و مهم، وقوع ۲۶ درصد بارداری طبیعی در شرکت‌کنندگان بود که یک نقطه عطف در کاربرد سلول‌های بنیادی در درمان ناباروری به شمار می‌آید.
مجری طرح کاربرد سلول‌های بنیادی خون قاعدگی در درمان ناباروری ایران در ادامه افزود: ما سومین مرکز در جهان و نخستین مرکز در ایران هستیم که بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی را راه‌اندازی کرده‌ایم و برای نخستین بار در جهان توانستیم از این سلول‌ها در درمان ناباروری ناشی از کاهش ذخیره تخمدان استفاده کنیم. هدف اصلی ما نیز حفظ و احیای قدرت باروری در خانم‌هایی است که توان فرزندآوری در آن‌ها به دلایل مختلف در معرض خطر قرار دارد.
دکتر کاظم‌نژاد سن مناسب برای مراجعه به بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی را سنین ۲۰ تا ۴۵ سال دانست و افزود: به‌طور کلی در سنین پایین‌تر هم تعداد و هم کیفیت این سلول‌ها بیشتر است؛ بنابراین، توصیه می‌کنیم که خانم‌ها در سنین پایین‌تر مراجعه کنند. البته هدف از ذخیره‌سازی این سلول‌ها نیز مهم است. اگر هدف حفظ باروری باشد، بهتر است پیش از ۳۷ سالگی که کیفیت تخمک رو به کاهش می‌رود، مراجعه برای نمونه‌گیری انجام شود، اما اگر هدف استفاده از این سلول‌ها برای درمان بیماری‌هایی است که ممکن است در سنین پس از یائسگی به آنها مبتلا شوند تا پیش از شروع یائسگی، یعنی تا ۴۵ سالگی نیز می‌توانند مراجعه کنند. همچنین ذکر این نکته ضروری است که هرچه تعداد نمونه‌ها بیشتر باشد، امکان استحصال سلول‌های بنیادی بیشتر است و از آنجا که این سلول‌ها در آینده می‌توانند در درمان گستره‌ای وسیع از بیماری‌ها کاربرد داشته باشند، ذخیره نمونه‌های بیشتر به نفع نمونه‌دهندگان خواهد بود.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه ابن‌سینا در پایان صحبت‌های خود خاطرنشان کرد: تاکنون مطالعات ما و مطالعات انجام‌شده در دیگر مراکز دنیا متمرکز بر استفاده از این سلول‌ها در درمان اتولوگ است، یعنی استفاده از سلول‌های بنیادی فرد برای درمان خودش؛ اما امیدواریم در آینده و با پیشرفت پژوهش‌ها، امکان استفاده از این سلول‌ها برای درمان دیگر متقاضیان که HLA یا گروه‌بندی سیستم ایمنی مشابه با اهداکننده دارند، البته با رضایت فرد صاحب نمونه، فراهم شود.

مطالعه بر روی درمان یائسگی زودرس

در ادامه، دکتر سیمین ظفردوست فلوشیپ ناباروری و عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا و دیگر مجری این طرح پژوهشی نیز درباره کاربرد سلول‌های بنیادی خون قاعدگی در درمان ناباروری توضیح داد: به‌رغم پیشرفت‌های حاصل در علم پزشکی ما همچنان با بیماری‌هایی مواجه‌ایم که به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند و این ناشی از ویژگی بافت آسیب‌دیده است که امکان ترمیم و احیا ندارد. برخی از سلول‌های قلب، مغز و کبد و همچنین، سلول‌های رحم و تخمدان‌ها از این دسته‌اند؛ بنابراین تنها روزنه امید در درمان موارد آسیب به این قبیل بافت‌ها، استفاده از روش‌های بازساختی است. در حوزه ناباروری نیز ما با بیمارانی مواجه‌ایم که به‌رغم قرار داشتن در سنین باروری و حتی داشتن قاعدگی‌های منظم دچار کاهش شدید ذخیره تخمدان می‌شوند. میزان پاسخ به درمان‌هایی مثل تحریک تخمک‌گذاری و آی وی اف نیز در این گروه بسیار ضعیف، حدود ده درصد است و در اغلب موارد این دسته از زوج‌ها ناچار می‌شوند از درمان جایگزین، یعنی اهدای تخمک استفاده کنند.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا افزود: خوشبختانه همکاران ما در پژوهشگاه ابن‌سینا سال‌ها در حوزه سلول‌های بنیادی خون قاعدگی مشغول فعالیت بودند و ما تصمیم گرفتیم به بررسی کارایی این سلول‌ها در احیای عملکرد تخمدان‌ها بپردازیم. پس از طی مراحل مختلف، در نهایت کارآزمایی بالینی با حضور شرکت‌کنندگان دواطلبی انجام شد که سن‌شان زیر ۴۰ سال و میزان هورمون AMH آن‌ها زیر یک بود و در سیکل‌های آی وی اف قبلی کمتر از چهار تخمک از آنها به دست آمده بود. نتایج این کارآزمایی بالینی حدود پنجاه درصد افزایش موفقیت آی وی اف و حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد تولد زنده را نشان داد. لازم به ذکر است که تمام شرکت‌کنندگان حاضر در این طرح در دوران بارداری زیر نظر بودند و غربالگری‌های متعددی برای ارزیابی آنها انجام شد و نوزادان حاصل از این روش نیز همگی سالم بودند.
دکتر ظفردوست با اشاره به دیگر کاربردهای این سلول‌ها در درمان ناباروری گفت: ما اکنون در حال مطالعه اثربخشی این سلول‌ها در درمان یائسگی زودرس هستیم. همان‌طور که می‌دانید یائسگی با افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، پوکی استخوان و برخی مشکلات دیگر همراه است. اگر یائسگی زودتر، یعنی پیش از چهل سالگی، آغاز شود، این خطرات افزایش خواهد یافت؛ یعنی درمان این گروه از بیماران، افزون بر احیای توان فرزندآوری، باعث کاهش خطر بروز بیماری‌های مختلف و در نتیجه، کاهش فشار بر فرد و نظام سلامت خواهد شد. تاکنون کارآزمایی‌های انجام‌شده نشان‌دهنده اثربخشی این سلول‌ها در بازگرداندن سیکل قاعدگی به این دسته از بیماران است و تلاش می‌کنیم که با تغییرات آتی در این طرح، به نتایج موفقیت‌آمیز در زمینه احیای توان باروری در این گروه از بیماران نیز دست یابیم.
این فلوشیپ ناباروری با اشاره به پروژه پژوهشی دیگر این مجموعه افزود: یکی از طرح‌های دیگر ما بررسی کارایی این سلول‌ها در درمان چسبندگی‌های داخل رحم و نیز نازک بودن آندومتر است. چسبندگی‌های رحمی و همچنین کم بودن قطر جدار رحم، در مواردی که درمان‌های معمول بی‌اثرند، از جمله علل ناباروری‌ای هستند که امیدواریم بتوانیم با استفاده از این سلول‌ها آنها را درمان کنیم.