تکنیک‌هایی برای حفظ باروری در بیماران مبتلا به سرطان/ فناوری‌های درمان ناباروری

به گزارش روابط عمومی  پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی؛ دکتر محمدرضا صادقی، رییس این پژوهشگاه با بیان این که «منظور از حفظ باروری یا fertility preservation تکنیک‌ها و روش‌هایی برای محافظت از قدرت باروری یا فرزندآوری در برابر عوامل مخرب و تهدیدکننده است» گفت: توان باروری ما به دلایل مختلف، از جمله عوامل بیولوژیک، عوامل محیطی، بیماری‌ها و ... ممکن است در معرض کاهش یا آسیب باشد.

وی ادامه داد: به همین دلیل، با پیشرفت علوم و فناوری‌های تولید مثلی، روش‌هایی شکل گرفته‌اند تا بتوانند از قدرت باروری محافظت کنند و آن را برای آینده ذخیره کنند. این تکنیک‌ها عبارت‌اند از فریز گامت و نمونه بافت‌های تولیدمثلی، یعنی تخمک، اسپرم، جنین، بافت بیضه و بافت تخمدان. با استفاده از این تکنیک‌ها می‌توان گامت یا نمونه بافت تولیدمثلی را بدون هیچ‌گونه تغییر در کیفیت آن، برای سال‌ها منجمد و نگهداری کرد و در زمان مقتضی از آنها برای باروری استفاده کرد.

رییس پژوهشگاه ابن‌سینای جهاددانشگاهی درباره‌ پیشینه‌ی این روش‌ها در ایران و جهان گفت: همان‌گونه که می‌دانید، فناوری لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف بیش از چهل سال قدمت دارد و می‌توان گفت روش‌های حفظ باروری نیز از همان زمان و همپای روش‌های درمان ناباروری آغاز شده و توسعه یافته‌اند. همان طور که با گذشت زمان پیشرفت‌های بسیاری در حوزه درمان ناباروری حاصل شده است، در حوزه حفظ باروری هم، به‌ویژه در سال‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های بسیاری بوده‌ایم. خوشبختانه همه تکنیک‌های حفظ باروری، هم‌طراز کشورهای پیشرفته جهان، در کشورمان انجام می‌پذیرد و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا نیز همه خدمات حفظ باروری را به مراجعان محترم ارائه می‌کند.

عواملی که به قدرت باروری آسیب می‌زند

دکتر صادقی درباره‌ی گروه‌هایی که باروری آن‌ها در معرض آسیب است گفت: عوامل مختلفی می‌توانند باعث کاهش یا از بین رفتن توان باروری شوند. از جمله، عوامل بیولوژیک مانند افزایش سن، برخی بیماری‌ها مانند نارسایی زودرس تخمدان و یائسگی زودرس در خانم‌ها و بیضه نزول نکرده در آقایان و همچنین، برخی عوامل محیطی. افزون بر این‌ها، درمان برخی بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان، می‌تواند باعث آسیب به توان باروری شود. افرادی که به دلیل ابتلا به سرطان تحت شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی قرار می‌گیرند، معمولاً دچار ناباروری می‌شوند. زیرا این درمان‌ها فقط سلول‌های سرطانی را هدف نمی‌گیرند و سلول‌های سالم نیز دچار آسیب می‌شوند. با توجه به پیشرفت‌های حاصل در زمینه درمان سرطان و افزایش امید به زندگی در مبتلایان، فریز و ذخیره گامت یا بافت تولیدمثلی می‌تواند به آنها فرصت بچه‌دار شدن در سال‌های بعد را بدهد.

این جنین‌شناس درباره‌ی تاثیر سن بر توان باروری گفت: عامل سن یکی از عوامل تعیین‌کننده در قدرت باروری افراد، به‌ویژه خانم‌ها است‌. باروری خانم‌ها مدت محدودی دارد، یعنی از زمان بلوغ، حوالی پانزده سالگی تا چهل‌وپنج سالگی و با افزایش سن، تعداد و کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد. با توجه به افزایش سن ازدواج و فرزندآوری و تغییرات الگوی زندگی شهرنشینی، بسیار مهم است که خانم‌هایی که در آینده قصد فرزندآوری دارند و فعلاً به هر دلیل امکان ازدواج یا بچه‌دار شدن را ندارند، در سنین طلایی باروری خود، یعنی در سنین ۲۵ تا ۳۵ سالگی برای فریز تخمک اقدام کنند. زیرا پس از ۳۵ سالگی توان باروری، یعنی تعداد و کیفیت تخمک‌ها رو به کاهش می‌رود.

دکترصادقی ادامه داد: همچنین، خانم‌هایی که در خانواده سابقه نارسایی زودرس تخمدان یا یائسگی زودرس دارند، می‌توانند از این روش برای حفظ باروری استفاده کنند. نکته بسیار مهم این است که اگرچه تکنیک‌های موجود حفظ باروری و درمان ناباروری می‌توانند به خانم‌ها حتی در سنین بالاتر کمک کنند، اما فاکتور سن در شانس موفقیت این روش‌ها هم بسیار مهم است. روند فریز تخمک این‌گونه است که خانم پس از انجام بررسی‌های اولیه، در سیکل تحریک تخمک‌گذاری‌، یعنی تحریک عملکرد تخمدان‌ها با استفاده از داروهای هورمونی قرار می‌گیرد و هنگامی که تخمک‌ها بالغ شدند، عمل پانکچر تخمدان، یعنی برداشتن تخمک‌ها از تخمدان انجام می‌شود و تخمک‌ها در آزمایشگاه جنین‌شناسی فریز می‌شوند.

رییس پژوهشگاه ابن‌سینا افزود: برای نمونه، اگر خانمی در سن ۳۰ سالگی برای فریز تخمک اقدام کند، هم تعداد تخمک‌های بیشتری به دست می‌آید، هم کیفیت تخمک‌ها بهتر است و هم داروهای کمتری برای تحریک تخمک‌گذاری‌ لازم است. اما اگر این خانم در چهل سالگی برای فریز تخمک اقدام کند، هم تعداد تخمک محدود خواهد بود، هم کیفیت تخمک‌ها پایین خواهد بود و هم لازم است داروهای بسیار بیشتری برای تحریک تخمک‌گذاری‌ دریافت کند.

نتایج پژوهش‌های اخیر درباره‌ی تاثیر افزایش سن  بر کاهش کیفیت اسپرم و افزایش خطر بروز بیماری‌های ژنتیکی

وی با بیان این که «فرایند تولید تخمک در خانم‌ها و تولید اسپرم در آقایان کاملاً متفاوت است» خاطرنشان کرد: خانم‌ها در حوالی پنجاه سالگی وارد مرحله یائسگی می‌شوند و تخمک‌گذاری در آنها کاملاً متوقف می‌شود، اما اسپرماتوژنز یا تولید اسپرم تا کهنسالی نیز در آقایان ادامه دارد. البته، پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که افزایش سن باعث کاهش کیفیت اسپرم و افزایش خطر بروز ناهنجاری‌ها و بیماری‌های ژنتیکی در فرزند می‌شود. بنابراین، با افزایش سن آقایان اگرچه تولید اسپرم متوقف نمی‌شود، اما کیفیت اسپرم‌ها کاهش می‌یابد و خطر بروز اختلالات کروموزومی در اسپرم و در نتیجه، ناهنجاری در جنین افزایش می‌یابد. 

دکترصادقی با اشاره به تکنیک‌های حفظ باروری در آقایان بیان کرد: در مورد آقایان، از تکنیک فریز اسپرم استفاده می‌کنیم. یعنی آقا می‌تواند با مراجعه به مرکز و دادن نمونه مایع منی، برای فریز اسپرم اقدام کند. این نمونه توسط آزمایشگاه آندرولوژی بررسی می‌شود و در صورت داشتن کیفیت مناسب، فریز می‌شود. در مورد زوج‌ها هم، اگر زوجی قصد دارند به هر دلیل فرزندآوری را به تعویق بیندازند و یا در معرض دیگر عوامل تهدیدکننده قدرت باروری قرار دارند، می‌توانند از روش فریز جنین استفاده کنند. در این روش، از تکنیک آی وی اف استفاده می‌شود. یعنی تخمک و اسپرم زوج در محیط آزمایشگاهی لقاح داده می‌شود و جنین‌های حاصل فریز می‌شوند تا در آینده این زوج بتوانند با عمل انتقال جنین، بارداری با جنین‌های خود را تجربه کنند.

رییس پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی در ادامه درباره‌ی حفظ باروری در کودکان گفت: حفظ باروری می‌تواند هم از طریق انجماد گامت باشد، هم از طریق انجماد بافت اندام‌های تولید مثلی. در کودکان، یعنی دختران و پسرانی که به سن بلوغ و مرحله تولید تخمک و اسپرم نرسیده‌اند، حفظ باروری از طریق برداشتن بخش کوچکی از بافت تخمدان یا بیضه و فریز آن انجام می‌شود که در آینده می‌توان از طریق پیوند این بافت‌ها یا استحصال سلول‌های بنیادی از آنها، توان باروری را به فرد بازگرداند.

تکنیک‌هایی برای حفظ باروری در بیماران مبتلا به سرطان

رییس مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پاسخ به پرسشی درباره حفظ باروری در بیماران مبتلا به سرطان گفت: مهم‌ترین نکته این است که این دسته از بیماران پیش از شروع درمان سرطان برای حفظ باروری اقدام کنند، زیرا با شروع شیمی‌درمانی و یا پرتودرمانی، تخریب توان باروری آغاز می‌شود. این امر نیازمند همکاری متخصصان آنکولوژی با مراکز درمان ناباروری است. خوشبختانه اکنون این ارتباط و همکاری بین مرکز ما و متخصصان محترم درمان سرطان شکل گرفته است. شرط مهم برای اقدام به حفظ باروری این است که فرصت کافی برای این کار و امکان به تعویق انداختن شروع درمان سرطان وجود داشته باشد و تشخیص این امر با متخصص آنکولوژی است. البته در آقایان روند حفظ باروری زمان‌بر نیست و کافی است که آقا یک روز به مرکز مراجعه کند و نمونه اسپرم بدهد. اما در مورد خانم‌ها روند فریز تخمک به یک تا دو ماه و در سریع‌ترین حالت، دست‌کم به دو هفته زمان نیاز دارد. بنابراین، در صورتی که فرصت لازم وجود داشته باشد و فرد مبتلا به سرطان تمایل به حفظ باروری و فرزندآوری در آینده داشته باشد، متخصص آنکولوژی بیمار را به مرکز ارجاع می‌دهد و خدمات حفظ باروری به او ارائه می‌شود.

وی در خصوص حفظ باروری کودکان مبتلا به سرطان گفت:  حفظ باروری در کودکان از طریق برداشتن تکه‌ای از بافت تخمدان یا بیضه امکان‌پذیر است که این کار مستلزم انجام جراحی است. پدر و مادری که کودک مبتلا به سرطان دارد و دغدغه حیات فرزند و سختی‌های ناشی از درمان را دارند، دچار فشار عاطفی‌اند و برایشان دشوار است که افزون بر درمان سرطان و عوارض آن، تحمیل جراحی به فرزندشان برای حفظ باروری را بپذیرند. در چنین مواردی، لازم است والدین از پیش‌آگهی خوب درمان سرطان آگاه باشند و اهمیت توجه به آینده کودک پس از درمان سرطان، برایشان تشریح شود و در این راه می‌توان از مشاوره‌های روانشناختی و روانپزشکی برای کمک به تصمیم‌گیری درست استفاده کرد.

سلول‌های بنیادی خون قاعدگی و تاثیر آن‌ها بر حفظ باروری

رییس پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی با اشاره به سلول‌درمانی به کمک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی و تاثیر آن بر حفظ باروری گفت: با عنایت پروردگار و با تلاش پژوهشگران و متخصصان پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا سال گذشته توانستیم بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی‌ و کلینیک سلول‌درمانی مرکز را راه‌اندازی کنیم. خون قاعدگی‌ یک منبع در دسترس و تجدیدپذیر سلول‌های بنیادی است که گرفتن نمونه آن نیز به سادگی و بدون هیچ عمل تهاجمی و تحمیل درد و رنج به فرد نمونه‌دهنده، امکان‌پذیر است. در پژوهش‌های انجام‌شده، سلول‌های بنیادی خون قاعدگی‌ به تخمدان‌های خانم‌هایی تزریق شد که پاسخ تخمدانی ضعیفی دارند و نتایج آن بسیار مثبت بود؛ سیکل‌های قاعدگی و تخمک‌گذاری این خانم‌ها به حالت عادی برگشت و حتی برخی از آنها توانستند به طور طبیعی باردار شوند.

وی افزود: همچنین، در پژوهشی دیگر به دنبال استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی‌ برای افزایش ضخامت آندومتر هستیم. اندومتر بافت جدار داخلی رحم است که اگر ضخامت مناسبی نداشته باشد، رحم قادر به پذیرش و حفظ جنین نخواهد بود. علت ناباروری برخی از خانم‌ها داشتن اندومتر نازک است که مانع لانه‌گزینی جنین می‌شود و استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی‌ می‌تواند به تقویت این بافت کمک کند. کاربردهایی که به آنها اشاره کردم، تنها بخشی از قابلیت‌های سلول‌درمانی است. اگر خانم‌ها سلول‌های بنیادی خون قاعدگی‌ خود را ذخیره کنند، در آینده می‌توانند از آن برای باروری، کاهش عوارض یائسگی و حتی درمان برخی بیماری‌ها استفاده کنند.

دکترصادقی با بیان این که تمرکز اصلی سیاست‌های بهداشتی و درمانی در سراسر جهان بر پیشگیری است گفت:  هدف تکنیک‌های حفظ باروری نیز پیشگیری از بروز ناباروری و عوارض گوناگون آن است. در شرایط کنونی که به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سن ازدواج و فرزندآوری افزایش یافته است، جوانان، به‌ویژه خانم‌ها باید پیش از کاهش توان باروری و در سنین مناسب برای حفظ باروری و فریز گامت اقدام کنند تا بتوانند شانس داشتن فرزند را برای خود حفظ و ذخیره کنند. همه اینها مستلزم ارتقاء آگاهی عمومی درباره مفهوم و روش‌های حفظ باروری و اطلاع‌رسانی درباره امکانات و خدمات موجود در این حوزه در کشور است. این امر نیز فقط با همکاری و تعامل مداوم جامعه پزشکی و مراکز و متخصصان فعال در این زمینه با رسانه‌ها امکان‌پذیر است.